26 Ionawr 2022• Blogiau

Reencaheragh: caer gyda golygfeydd mynachaidd

Cylchlythyr

Cyflwyniad

Mae cychod sy’n gadael Portmagee yn cludo teithwyr i fwlch Skelligs yn mynd heibio i Gastell Reencaheragh ar Benrhyn Iveragh yn Swydd Kerry, Iwerddon. Dechreuodd CHERISH astudio’r safle oherwydd ei fod yn cael ei erydu gan y môr ac mae ein hymchwil hefyd wedi datgelu pwysigrwydd lleoliad y safle a’i ddeiliadaeth aml-gyfnod gan deuluoedd uchel eu statws oedd â chysylltiadau â Sbaen. Rydym yn ddiolchgar iawn i’r perchnogion tir a roddodd ganiatâd i ni arolygu’r safle ym mis Ebrill 2018.

Adeiladwyd y castell ar gaer bentir gynharach yn Doon Point ger mynedfa orllewinol Sianel Portmagee. Mae gan y gaer agored olygfeydd tuag at Safle Treftadaeth Byd UNESCO Skellig Michael, ac mae'r safle mynachaidd cynnar ar Long Island mor agos â 300m i'r gogledd. Mae ei leoliad arfordirol hardd yn golygu ei fod yn arbennig o agored i effeithiau newid hinsawdd, ac mae ei erydiad yn troi’r pentir hwn yn ynys arall yn raddol. Mae Prosiect CHERISH wedi bod yn cofnodi'r safle hwn er mwyn monitro cyfradd a graddfa’r newid i'r safle. Defnyddiwyd y cofnod o'r safle hwn i greu model 3D y gallwch ei ddefnyddio i fynd ar daith rithwir o amgylch y safle.

Ystyr Reencaheragh yw pentir y gaer garreg. Mae'r gaer bentir yn ymestyn 190m allan i'r môr ac adeiladwyd wal garreg yn y fan lle mae'r pentir yn cysylltu â'r tir mawr (Rhif 4 yn y model 3D). Mae’n debyg bod y wal hon wedi cael ei hadeiladu ar ddechrau’r cyfnod canoloesol a sylwodd y tîm ar waith adeiladu tebyg i amddiffynfeydd (cashels) crwn fel yn Cahergall ger Cahersiveen, a byddai gan Dunbeg ar Benrhyn Dingle i’r gogledd arglawdd carreg syth tebyg cyn atgyweiriadau’r 19^fed ganrif (Edrychwch ar ein blog am Dunbeg). Roedd yr O’Falveys yn rheoli’r hyn sydd heddiw yn benrhyn Iveragh yn ystod y cyfnod canoloesol cynnar ac roedd yn rhan o deyrnas ranbarthol Corca Dhuibhne. Mae'r safle strategol mawr hwn mewn ardal o dir fferm ac mae’r adnoddau morol yn awgrymu deiliadaeth gan deuluoedd pwysig.

Hanes Reencaheragh

Heddiw, mae'r fynedfa i'r gaer bentir yn cael ei hamddiffyn gan y wal garreg a phorthdy (Rhif 1 yn y model 3D). Yn y 13^fed eg ganrif, roedd y MacCarthys a'u perthnasau, yr O'Sullivans, yn rheoli Penrhyn Iveragh. Roedd gan yr O'Sullivans gangen o'r enw y MacCrohans, a oedd yn rheoli ardal Reencaheragh. Mae'n debyg mai yn ystod eu perchnogaeth hwy yr adeiladwyd y porthdy a phwyntio’r wal garreg. Mae castell wedi’i gofnodi ar y safle ers 1576, yn ystod teyrnasiad y Frenhines Elizabeth, pan oedd yn cael ei alw’n Ryncaharragh. Mae'n bosibl mai'r fynedfa yn y wal garreg wrth ymyl y porthdy oedd y fynedfa wreiddiol.

Yn wreiddiol, roedd y porthdy, sy'n betryal ei gynllun (6.75m o'r dwyrain i’r gorllewin x 4.3m o’r gogledd i'r de) yn ddeulawr o ran uchder. Ceir mynediad iddo drwy fynedfa fwaog y mae cofnod Arolwg Archaeolegol Iwerddon yn awgrymu iddi gael ei hailadeiladu yn ddiweddarach. Dim ond yn y pen gogleddol y ceir to ar y cyntedd mynediad, sef pâr o slabiau. Ar y naill ochr i'r cyntedd mynediad mae dwy siambr fewnol (siambrau wedi'u creu yn nhrwch y wal). Mae'r siambr ar yr ochr orllewinol yn cynnwys y grisiau ac mae’r siambr ar yr ochr orllewinol wedi'i thoi â linteli. Mae gan y ddwy siambr ffenestri neu ddolenni yn y wal ogleddol, sy'n caniatáu golau i mewn i'r siambrau. Mae'r grisiau yn rhoi mynediad i'r siambr ar y llawr cyntaf.

Y tu mewn i'r gaer mae twmpath petryal a allai fod wedi bod yn dŷ (Rhif 3 yn y model 3D). Mae tŷ arall posibl wedi'i leoli i'r dwyrain o'r porthdy lle mae rhes o gerrig unionsyth. Canfu ein harolwg dystiolaeth o ble roedd cychod yn glanio ar y traeth ar ochr ogleddol y gaer. Yma, roedd cerrig mawr wedi'u symud i greu llwybr lle gellid lansio cychod yn hwylus heb eu difrodi. Ymhellach i'r gogledd ar y pentir nesaf roedd dwy garnedd isel ddiddorol. O'r fan yma buom yn edrych yn hiraethus dros y sianel gul draw am Long Island, lle gallem weld y clostir eglwysig sy’n erydu, gan ddymuno bod gennym amser i gyrraedd yno - y tro nesaf efallai!

Roedd teimladau o hiraeth am Reencaheragh i'w gweld hefyd yng nghofnodion y trigolion. Ymfudodd llawer o arweinwyr y teulu O’Sullivan i Sbaen yn ystod yr 17^fed eg ganrif. Yn 1660, dyfarnodd Siarl II Reencaheragh i Goleg y Drindod Dulyn. Talodd ffermwyr tenant rent i’r Drindod tan 1913. Mae cerdd Murragh O’Connor yn 1719 yn nodi ei alltudiaeth o Reencaheragh:

Cyfeiriadau

King, J. (1911) History of Kerry Part V: The Kerry Bards. Easons and Sons, Dublin.

MacCotter, P. and J. Sheehan (2009) Medieval Iveragh: Kingdoms and Dynasties. In, J. Crowley & J. Sheehan (eds), The Iveragh Peninsula: A Cultural Atlas of the Ring of Kerry. Cork University Press.

Westropp, T. (1912) Notes on the Promontory Forts and Similar Structures of County Kerry. Part V. Iveragh (Valencia to Sr. Finan’s Bay) The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 2, No. 4, pp. 285-324

Map Lleoliad

26 Hydref 2021• Blogiau

Caer Rosslare: yn nannedd y storm ac ymchwydd y tonnau

Cylchlythyr

Cyflwyniad

Ar un adeg safai pentref wrth aber Harbwr Wexford, yn gwarchod y fynedfa, pysgota, ac yn achub pobl a ddrylliwyd ar y cloddiau tywod oddi ar y lan. Heddiw, mae adeiladau'r pentref hwn, a elwir yn Gaer Rosslare, wedi’u marcio gan waliau cerrig wedi malu, ar wasgar, a physt brics a phren sy'n dod i’r golwg ar lanw isel y gwanwyn yn unig, os yw’r tywod symudol yn caniatáu.

Ystyr Rosslare yw ‘pentir canol’ ac mae’r gaer yn enw’r pentref, sy’n gwahaniaethu rhyngddo a’r porthladd Ewropeaidd mwy adnabyddus i deithwyr a nwyddau 10km i’r de, yn cyfeirio at amddiffyniad yn erbyn cyrchoedd a farciwyd gyntaf ar fapiau o’r 16^fedganrif. Roedd y cloddiau tywod yn yr harbwr ac oddi ar y lan yn ddigon sefydlog i alluogi i’r twyni a'r anheddiad hwn ddatblygu ar derfynfa tafod tywod 200m o led a 6km o hyd, a oedd yn cysylltu â'r tir mawr yn y de. Yn y 19 eg^fedganrif, roedd gan y pentref fwy na deugain o dai, peilotiaid, pwmp, ysgol, eglwys, gorsaf tollau a refeniw, goleudy, a gorsaf bad achub. Yn anffodus, nid yw bariau a thwyni tywod yn sefydlog am byth, ac roedd erydiad difrifol wedi ei wneud yn amhosibl byw ynddo erbyn y 1920au.

Y Siwrnai i Gaer Rosslare

Fis diwethaf, yn ystod llanw cyhydnos y gwanwyn, y dychwelodd tîm CHERISH i Gaer Rosslare. Roedd pedair blynedd bron ers ein hymweliad diwethaf ym mis Tachwedd 2017. Roeddem yn awyddus i weld sut roedd y safle wedi newid, a oedd nodweddion newydd wedi ymddangos, a monitro’r prosesau erydol sy'n effeithio ar yr adfeilion. Mae lluniau lloeren ar-lein yn dangos symudiadau tywod deinamig ar draws yr harbwr gydag ynysoedd bach a sianeli yn ymddangos ac yn diflannu.

Cyfarfu Gwasanaethau Morol Harbwr Wexford â ni yng Nghei Ferrybank ac aethom allan heibio’r Clawdd Balast, sydd bellach yn nodwedd segur ond yn ddigon pwysig i'n RIB ni a bar lleol gael eu henwi ar ei ôl. Teithiodd ein Ballast Bank ni yn araf rhwng y bwiau marcio’r sianel, weithiau ar gyflymder o dair filltir môr yn unig oherwydd y dyddodiad tywod diweddar. Dywedodd Aidan, ein capten, bod tywod yn symud yn arwain at orfod symud y bwiau yn aml a bod cychod mwy’n gorfod dod i mewn ar lanw uchel, yn enwedig pan oedd ganddynt lwyth llawn. Mae angen profiad a gwybodaeth leol i fordwyo’r sianel fas sy'n newid yn gyson: rhywbeth y byddai'r peilotiaid yng Nghaer Rosslare wedi gorfod ei wneud i longau masnach oedd yn ymweld.

Adnabod newid

Cawsom ein gollwng wrth ymyl bwi coch rhif 11, tua 700m i'r dwyrain o'r gaer, lle roedd silff y clawdd tywod yn ddigon serth i'r cwch fynd yn agos a dadlwytho ein hoffer. Wrth i ni agosáu at y pentref gwag, gan gerdded ar hyd y bar tywod cregynnog, roeddem yn meddwl bod pethau'n edrych yn wahanol - roeddem yn cofio tywod gweddol wastad yn arwain at y pentref. Fodd bynnag, heddiw roeddem ar far tywod oedd â darnau bach o laswellt yn ei safle uchaf, troellog. Roedd yn edrych i lawr ar y gaer lle gwnaethom sefydlu ein safle gweithredu (GPS wedi'i sefydlu ar gyfer lleoli helipad Cerbyd Awyr Heb Oruchwyliaeth ar gyfer ein drôn). Fe wnaethom sylwi hefyd bod clawdd tywod newydd wedi ffurfio tua'r môr o'r gaer.

Fe wnaethom gerdded i lawr ar hyd y tywod gwastad i gael archwilio gweddillion y pentref, ac i osod targedau ffotogrametrig ar gyfer y drôn y gellid eu harolygu gan ddefnyddio RTK GNSS i reoli'r ddaear yn fanwl gywir. Roedd morloi wedi ymgartrefu yn y pentref. Mae eu gwybodaeth am y sianeli a'r bwyd môr yn cynnal gweithgareddau’r peilotiaid a’r pysgotwyr oedd yn byw yma. Ymhen rhyw fis arall bydd eu rhai bach i’w gweld lle roedd plant y pentref yn nofio ac yn chwarae. Roeddent yn ffroeni a rhochian wrth i ni ddynesu cyn llithro i'r môr gan ein gwylio'n frwd o'r dŵr, yn aros i ni fynd. Cadarnhawyd ein hamheuon am y newidiadau wrth i ni sylweddoli bod llawer mwy o adfeilion yma. Roedd y pyst a'r adeiladau a ddaeth i’r golwg yn rhannol yn unig y tro diwethaf yn gliriach ac yn agored i'w dehongli. Roedd tonnau tywod gyda slefrod môr wedi dod i’r lan yn gorchuddio'r tywod gwastad, ac roedd sianeli’n parhau i lifo drwy'r pentref wrth i ddŵr yr harbwr barhau i wagio gan ein gorfodi ni i rydio.

Wrth gerdded tua'r de orllewin o'r bar tywod, daethom at y grŵp cyntaf o adfeilion. Fe wnaethom sylwi ar sylfeini a lloriau adeiladau posibl, er bod llinell anwastad eu waliau'n dangos bod ymsuddiant difrifol wedi digwydd. Hunllef i unrhyw berchennog tŷ! Mae’r ffaith bod gwymon gwyrdd a brown wedi ymgartrefu yma’n datgelu perygl iechyd llaith ynghyd â bod o dan ddŵr ar bob llanw gyda cherhyntau cryf. Mae hyn yn awgrymu bod yr adfeilion wedi bod yn y golwg uwchben y tywod am gyfnod hir gan alluogi i'r gwymon dyfu. Mae hyn yn fwy o syndod i ni gan fod ffotograffiaeth o'n hymweliad blaenorol yn cadarnhau bod clawdd tywod yn gorchuddio'r ardal hon bedair blynedd yn ôl. Mae llinell ddwbl o byst pren i'r dwyrain, a allai fod yn lanfa refeniw ar ochr yr harbwr, pan oedd y tafod tywod yn bodoli. I'r gogledd mae olion llithrfa garreg a phier. Gallai'r adeiladau hyn fod yn dŷ a storfa'r bad achub, a phostyn roced. Mae map Arolwg Ordnans 1903 yn dangos goleudy ger yr ardal yma.

Roedd rhaid i ni groesi sianel fas i gyrraedd yr ardal nesaf o adfeilion i'r de ddwyrain. Roeddem yn cofio’r ardal hon o'n hymweliad diwethaf ond roedd mwy yn y golwg heddiw. Roedd yn bosibl gweld simnai frics wedi dymchwel a dod o hyd i ddarnau o lechi to, glo a chrochenwaith crwn o'r tonnau. Efallai bod jar garreg oedd yn gyflawn bron a adferwyd gennym yma yn 2017 wedi bod ar gyfer jam neu bicls.

Gan mai hon yw'r ardal sydd yn y golwg fwyaf, mae'n haws ei dehongli o'n lluniau drôn. Roedd y gwynt yn 20 kmya ac roedd yn agos at fod yn rhy wyntog i'r drôn ond gan fod yr amser a’r cyfleoedd yn gyfyngedig i'r gaer fod yn y golwg, fe wnaethom benderfynu hedfan yn fuan ar ôl cyrraedd yn hytrach nag aros i’r gwynt ostegu. Roedd yn dangos bod yr ardal yn weddol sgwâr ei siâp felly mae'n debyg mai sgwâr y pentref oedd hwn - clwstwr o tua dwsin o dai a oedd yn cynnwys cartref y swyddogion refeniw a’u teuluoedd yn ogystal â'r eglwys.

Efallai bod y gwaith o adfer tir yn y 19^fedeg ganrif yn yr harbwr a pheirianneg y pier yn Harbwr Rosslare wedi gwaethygu dirywiad y gaer, gan fod hyn wedi effeithio ar gerhyntau a dyddodiad gwaddodion. Nododd arolwg gan Sefydliad y Bad Achub yn 1915 bod y goleudy wedi cael ei danseilio a'i ddinistrio gan y môr mewn storm yn ystod y gaeaf blaenorol. Fe wnaethant ddisgrifio ymhellach bod y môr wedi bod yn 140 troedfedd tua'r môr o'r sgwâr yn 1840, ond roedd angen morglawdd bellach i amddiffyn yr adeiladau. Mae'r morglawdd carreg a choncrit hwn, er ei fod ar chwâl heddiw, yn siâp llinell bras o hyd gyda rhai troadau ar hyd ochr ddwyreiniol y sgwâr. Gwelir pier yn berpendicwlar i linell y morglawdd hwn.

Stormydd Nadolig 1924

Mae’r papurau newydd (sy’n cael eu cadw yn Llyfrgell Wexford) yn sôn am Noswyl Nadolig 1924 tan y bore wedyn ac yn cyfeirio at wynt de de orllewinol eithriadol gryf yn cyd-daro â llanw uchel ‘tair troedfedd yn uwch na’r llanw arferol’. Ar hyd y tafod, cafodd y bryniau tywod eu chwalu gan y môr, lefelwyd y cloddiau, trodd bryniau’n draethau, llifodd y môr o’r bae i mewn i’r harbwr mewn lle o’r enw Billy’s Gap, a dymchwelwyd tŷ a oedd eisoes wedi’i adael yn wag oherwydd yr erydiad yn gyfan gwbl bron. Am 8.30am roedd waliau'r tŷ peilot wedi cwympo wrth i donnau pwerus ymestyn dros y cloddiau a gorlifo’r lloriau isaf. Amlygodd asesiad peiriannydd o'r difrod bod y cyfathrebu dros y ffôn â gorsaf y bad achub wedi'i atal gan olygu ei bod yn anymarferol parhau. Adroddwyd hefyd bod gan Harbwr Wexford bedair mynedfa nawr gan fod tri bwlch yn y tafod tywod. Roedd y sylwadau’n crybwyll gostyngiad mwy graddol yn uchder Clawdd Dogger; roedd wedi bod yn chwe troedfedd uwchben y llanw uchel, yn gweithredu fel morglawdd yn amddiffyn y pentref.

Arolygu yn erbyn y llanw

O ble roeddem yn arolygu gallem weld tonnau'n torri dros nodwedd 200m i'r de orllewin, yn agos at y sianel fodern. Yn anffodus, ni allem ymweld oherwydd ei bod o dan ddŵr. Gallai'r rhain fod yn adfeilion tai neu'n ardal y Lanfa Peilot a'r Orsaf. Mae hyn yn dangos yr angen am fonitro parhaus wrth i fwy o nodweddion ddod i’r golwg.

Ar ôl ychydig oriau yn unig, roedd y llanw wedi troi a bu’n rhaid i ni bacio a dychwelyd i’r RIB a oedd wedi aros yn amyneddgar amdanom yn y sianel. Fe wnaethom dynnu rhai ffotograffau munud olaf ac adfer y marcwyr - roedd rhai ohonynt wedi eu gorchuddio eisoes gan y llanw yn codi.

Mae olion ac atgofion y gaer heddiw yn adrodd stori am gymuned forwrol brysur a chwaraeodd ran bwysig mewn achub bywydau a rheoli mynediad i Harbwr Wexford, ac a oedd hefyd yn pysgota ac yn hela adar gwyllt i wneud bywoliaeth. Roedd rhai pobl yn dod yma ar wyliau hefyd ac yn defnyddio'r gyrchfan fel lleoliad ar gyfer pysgota môr dwfn. Mae llawer o'r tai, y gaer o bosibl a hyd yn oed Tŵr Martello yr adroddwyd amdano, wedi’u gorchuddio o hyd gan y tywod. Pan fydd y llanw a'r tywod yn eu hamlygu, mae'r safle'n ein hatgoffa yn glir o bŵer y môr ac yn enghraifft o newid tirwedd oherwydd erydiad sy'n effeithio ar gymunedau. Mae’n sicr bod hyn wedi digwydd mewn sawl ardal yn Iwerddon dros y miloedd o flynyddoedd o fyw yn y wlad, ac ar hyd arfordiroedd yn fyd-eang. Fodd bynnag, wrth i lefel y môr godi, gyda mwy o wlybaniaeth, a’r stormydd difrifol a ragwelir gan newid yn yr hinsawdd, bydd llawer mwy o aneddiadau arfordirol yn cael eu heffeithio.

Cydnabyddiaeth

Diolch i Darina Tully am wybodaeth am y pentref, Gráinne Doran o Archifau Sir Wexford am adael i ni edrych drwy eu hen ffotograffau, a Chapten Gwasanaethau Morol Harbwr Wexford Phil Murphy ac Aidan Bates am fynd â ni yno. Fe wnaeth y disgrifiad o gynllun yr anheddiad ar wefan Cofio Bad Achub Rosslare helpu i ddehongli’r ardal roeddem wedi ei harchwilio.

Map Lleoliad

24 Mawrth 2021• CIT ADNODDAU

Ymchwil Archifol

Cylchlythyr

Ymchwil Archifol

Mae gan archifau amgueddfeydd, sefydliadau'r llywodraeth, llyfrgelloedd a chyrff ymchwil ddogfennau hanesyddol sy'n cynorthwyo gyda dadansoddi newid arfordirol. Maent hefyd yn caniatáu astudio pwysigrwydd y dreftadaeth sydd dan fygythiad drwy ddatgelu darganfyddiadau a digwyddiadau pwysig. Mae llawer o'r ffynonellau hyn yn dod ar gael i'r cyhoedd ar wefannau.

Mapiau Hanesyddol

Mae gan y Llyfrgell Brydeinig yn Llundain atlasau, mapiau a siartiau o harbyrau wedi’u llunio ar gyfer masnach ac amddiffyn. Mae ganddi hefyd luniau gan ymwelwyr a swyddogion trefi a chefn gwlad. Mae llawer o'r siartiau hanesyddol a chyfarwyddiadau hwylio o'r Morlys wedi symud i'r Llyfrgell Brydeinig ond mae rhai yn Taunton o hyd. Mae hyn yn cynnwys yr arolygon a luniwyd â llaw gan y morwyr. Mae siartiau yn aml yn cynnwys golygfeydd o’r môr o sut roedd yr arfordir yn edrych yn uniongyrchol i’r syrfewyr.

Mae gan yr Archifau Cenedlaethol yn Kew deitlau llongddrylliadau, llythyrau gan gapteiniaid am stormydd a pheryglon i longau o'r 17eg ganrif, ac am adeiladu amddiffynfeydd Napoleonig newydd, a gohebiaeth ynghylch gwella harbyrau. Mae gan Archifau Cenedlaethol Iwerddon ddatblygiadau harbwr tebyg, fel treillio Afon Boyne yn y 19eg ganrif a gafod wared ar rydau hynafol ond a oedd yn caniatáu mynediad i fyny'r afon i Drogheda.

Mae Llyfrgell Genedlaethol Iwerddon yn cynnwys cyfarwyddiadau peilota o amgylch yr arfordir. Mae gan Goleg y Drindod Dulyn a Choleg Prifysgol Dulyn lyfrgelloedd mapiau ac adnoddau ar-lein. Mae gan Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon archif dopograffig o ohebiaeth a disgrifiadau am ddarganfod arteffactau. Mae gan y Gwasanaeth Henebion Cenedlaethol lawer o gofnodion am safleoedd archaeolegol, gan gynnwys rhestr o longddrylliadau, gyda gwybodaeth am arolygon a gwaith cloddio. Mae hyn yn cynnwys arolygon o'r awyr a ffotograffau hŷn o henebion arfordirol i'w cymharu â'r safle heddiw.

Darluniau Hynafiaethol

Mae siartiau, darluniau a ffotograffau pellach yn cael eu harddangos gan amgueddfeydd fel yr Amgueddfeydd Morwrol Cenedlaethol yn Dunlaoghaire a Greenwich. Mae ganddynt hefyd arteffactau i'w cymharu â'r hyn a ganfuwyd yn yr arolygon arfordirol. Gall hyn arwain at ddeall llywio a defnyddio'r safleoedd arfordirol.

Mae gan Academi Frenhinol Iwerddon ac Arolwg Daearegol Iwerddon luniau a wnaed gan ddogfenwyr cynnar o'r arfordir fel Thomas Westropp a George Du Noyer. Daearegwr oedd Du Noyer yn peintio golygfeydd arfordirol yn y 19eg ganrif. Portreadodd Westropp lawer o geyrydd pentir tua throad y ganrif ddiwethaf.

Mae mwy o archifau lleol ar gyfer siroedd, trefi a harbyrau fel Dulyn Dinesig, Sir Dulyn, a Phorthladd Dulyn. Wedyn ceir archifau preifat, y gellir eu gweld gyda chaniatâd arbennig, fel Stad Woodhouse yn Stradbally, Sir Waterford.

Dogfennau Hanesyddol

Gall dogfennau hanesyddol ddarparu disgrifiadau manwl wedi'u dyddio'n fanwl gywir o arsylwadau tywydd. Gellir defnyddio'r rhain i ymestyn cofnodion o arsylwadau allweddol ac i gadarnhau a chynyddu hyder mewn archifau naturiol o amrywioldeb hinsawdd fel y rhai o gylchoedd coed neu waddodion. O ddiddordeb arbennig i CHERISH mae arsylwadau meteorolegol a geir mewn llyfrau log harbyrau, gwylwyr y glannau a goleudai, lle nodwyd darlleniadau am bwysedd, cyfeiriad y gwynt, glawiad a thymheredd sawl gwaith y dydd yn aml dros nifer o flynyddoedd. Mae llawer o ffynonellau eto i'w digideiddio a'u trawsgrifio i fformat y gellir ei ddefnyddio ar gyfer ymchwil hinsoddegol er bod ymdrech enfawr yn mynd rhagddi i achub data tywydd trwy fentrau gwyddoniaeth dinasyddion fel yr Old Weather Project a Weather Rescue. Ein nod yw adfer cofnodion o feysydd astudio prosiect CHERISH i'w dadansoddi a'u gwneud ar gael i'r gymuned wyddonol.

Mae ffynonellau archifol nid yn unig yn cyfrannu at lunio hanes hinsawdd a thywydd manwl ond hefyd yn darparu naratif dyfnach o brofiad unigolyn neu gymuned o dywydd eithafol. Yma gallwn edrych ar sut ymatebodd pobl i ddigwyddiadau penodol, pa mor barod oeddent a'r mathau o strategaethau ymdopi a fabwysiadwyd. Ceir cyfoeth o ddeunydd yn ein storfeydd cenedlaethol yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Archifau Cenedlaethol Iwerddon , yn ogystal â mewn nifer o archifau a llyfrgelloedd rhanbarthol. Mae aelodau tîm CHERISH wedi bod yn rhan o ddatblygu cronfa ddata (TEMPEST) o gofnodion naratif am eithafion tywydd hanesyddol ledled y DU fel rhan o'r prosiec Weather Extremesa ariennir gan yr AHRC. Byddwn yn adeiladu ar yr ymchwil hwn ac ymchwil blaenorol yn Iwerddon (e.e. Sweeney, 2002) drwy gasglu tystiolaeth am stormydd hanesyddol, llifogydd a newid arfordirol a’r effeithiau cysylltiedig o ystod o ffynonellau fel dyddiaduron a gohebiaeth bersonol; cofnodion teithio; adroddiadau papur newydd; llyfrau log; mapiau; siartiau a ffynonellau llenyddol.

Cynnwys Cysylltiedig

Other Activities

25 Awst 2020• Blogiau

CAER BENTIR DUNBEG SY’N DADFEILIO

Cylchlythyr

Mae Heneb Genedlaethol Dunbeg, sy’n cyfieithu fel caer fechan, yn atyniad twristiaidd poblogaidd yn Sir Kerry gyda’i rhesi nodedig o amddiffynfeydd a’r golygfeydd godidog dros Fae Dingle i Ynys Valentia a Safle Treftadaeth Byd Skellig Michael. Yn anffodus, mae’r safle wedi bod ar gau dros dro i’r cyhoedd ar gyfer gwaith atgyweirio a mesurau diogelwch wrth i’r môr barhau i erydu’r clogwyni. Mae’r erydiad hwn yn eithriadol ddifrifol yn ystod stormydd ac mae darogan y bydd stormydd yn fwy difrifol gyda newid yn yr hinsawdd.

Pan fyddwch yn mynd at y gaer bentir o'r ffordd, byddwch yn cerdded drwy bedwar clawdd, pum ffos, a rhagfur mewnol o gerrig sychion. Mae tramwyfa ganolog yn croesi'r cloddiau i'r rhagfur ond anogir pobl i gerdded ar ochr ddwyreiniol y gaer oherwydd erydiad wrth y fynedfa. Mae llwybr tanddaearol wedi’i adeiladu o gerrig, a elwir yn siambr danddaearol, yn ymestyn am fwy nag 16m o'r rhagfur i'r trydydd clawdd. Roedd llwybr gyda cherrig arno yn arwain o fynedfa'r rhagfur at strwythur cylch o gerrig sychion a elwir yn clochán y tu mewn i'r gaer

Mae gennym gofnod cymharol dda o newidiadau ar y safle hwn gan fod y gaer bentir wedi denu sylw hynafiaethwyr a daearegwyr o'r 19^fed ganrif yn ogystal â thwristiaid o'r 20^fed20fed ganrif. Ymwelodd George Du Noyer â'r safle a'i gofnodi yn 1856, ac mae'r gaer bentir siâp trionglog y tynnodd ei llun wedi colli hyd at 35m ar hyd ei hochr orllewinol sy'n eistedd ar y clogwyni 30m o uchder. Mae hyn wedi arwain at y gaer yn dod yn debycach i siâp cilgant yn y cynllun heddiw.

Effeithiodd gweithgarwch dynol yn y 19^fed 19eg ganrif ar y gaer hefyd, gyda helwyr ysgyfarnogod yn troi cerrig drosodd, a cherrig yn cael eu cymryd ar gyfer adeiladu mewn mannau eraill. Cafwyd gwared ar waliau cerrig y caeau, a oedd unwaith yn croesi cloddiau a ffosydd y gaer, yn ystod gwaith adfer y Swyddfa Gwaith Cyhoeddus (OPW) yn 1892. Hefyd atgyweiriodd OPW do un o'r ddwy siambr warchod a oedd ar y naill ochr i fynedfa wal y rhagfur. Nid yw'r tŷ gwarchod gorllewinol yn bodoli mwyach. Fe wnaeth gwaith atgyweirio OPW greu cromlin hefyd wrth derfynellau'r rhagfur a gosodwyd wal derfyn yn ei lle. Roedd cynlluniau blaenorol o’r safle'n dangos bod wal rhagfur syth wedi bod yma.

Yn 1897, dywedodd Thomas Westropp fod tua 3m o dir wedi disgyn ar yr ochr orllewinol yn yr 20 mlynedd ddiwethaf. Mae'r Athro R.A.S. MacAlister, o Goleg Prifysgol Dulyn yn ddiweddarach, yn cofnodi ei fod wedi ymweld â'r safle yn 1896 ac eto yn 1898 ac yn ystod y cyfnod hwnnw roedd pen gorllewinol y rhagfur carreg wedi erydu i'r môr. Mae ymweliad arall gan OPW ym mis Medi 1915 yn braslunio diflaniad 9.5m o ochr orllewinol y rhagfur ers 1897 a dangoswyd holltau tir, arwydd o ansefydlogrwydd arfaethedig.

Yn 1977, comisiynodd OPW a'r Gwasanaeth Henebion Cenedlaethol waith cloddio i archwilio'r safle, ei ddyddiadau a'i hanes o ddeiliadaeth cyn i fwy o nodweddion gael eu colli. Mae golygfa o'r tu mewn i'r gaer yn edrych ar wal y rhagfur yn dangos bod erydiad y clogwyni o'r gorllewin wedi cyrraedd y tŷ gwarchod gorllewinol i ochr y fynedfa dan do. Datgelodd gwaith cloddio dan arweiniad yr Athro Terry Barry o Goleg y Drindod Dulyn dyllau pyst, aelwydydd a thyllau stanciau yn y clochán gan awgrymu llochesi plethwaith a gynhelir gan byst a stanciau pren. Dangosodd dadansoddiad o weddillion deiliadaeth ddeiet o foch, defaid, geifr, gwartheg, ceirw, adar a physgod. Mae’r dyddiadau radiocarbon yn awgrymu bod pobl yn byw yma yn y 10^fed 10fed neu'r 11^fed ganrif OC. Datgelodd gwaith cloddio pellach yn y rhagfur radiocarbon ffos fas gynharach yn dyddio o'r 6^fed 6ed ganrif CC. Mae hyn yn dynodi hanes maith o ddefnydd ar y safle, er efallai na fu'n barhaus.

Yn ystod y 7 mlynedd ddiwethaf, mae’r clogwyn wedi bod yn profi cyfnod arall o ansefydlogrwydd. Ym mis Ionawr 2014, arweiniodd storm at ochr ddeheuol y fynedfa drwy’r rhagfur yn dymchwel gan achosi i adran syrthio yn agos at y llwybr drwy’r rhagfur carreg. Dechreuodd Prosiect CHERISH yn gynnar yn 2017 ac mae wedi bod yn cofnodi’r newidiadau diweddaraf gydag arolygon drôn a sganiwr laser rheolaidd. Ym mis Rhagfyr 2017, roedd rhaid cau’r safle eto ar ôl i lifogydd dirybudd i lawr Mount Eagle achosi erydiad nant yn sarn, cloddiau a ffosydd y gaer. Wedyn yn ystod Storm Eleanor ar 3^ydd Ionawr 2018, dymchwelodd y rhan fwyaf o’r fynedfa dan do drwy’r rhagfur a’r tir islaw i’r môr. Roedd yr ardal dan do olaf yn y fynedfa hon wedi dymchwel erbyn ein hymweliad nesaf ym mis Ebrill 2019.

Map Lleoliad

5 Mehefin 2020• Blogiau

Mwyngloddio ac Erydiad ar hyd yr Arfordir Copr

Cylchlythyr

Mae Arfordir Copr Waterford, gyda’i doreth o geyrydd pentir ac adroddiadau am erydu difrifol, yn ardal astudiaeth achos ar gyfer prosiect CHERISH. Gelwir yr ardal yn Arfordir Copr ar ôl y dyddodion mwynau sydd yno a fwyngloddiwyd yn helaeth rhwng 1824 a 1908.

Mae o leiaf 26 o geyrydd pentir wedi goroesi ar glogwyni hyd at 70m o uchder ac mae ymchwil mewn ceyrydd pentir Gwyddelig, gan gynnwys Drumanagh ac Ynys Dalkey yn Swydd Dulyn a Dunbeg yn Swydd Kerry, yn awgrymu bod defnydd ohonynt o'r Oes Haearn i gyfnodau canoloesol cynnar. Mae cerrig Ogham sydd wedi’u cofnodi ar hyd arfordir Swydd Waterford yn Knockmahon, Island a Kilgrovan yn awgrymu bod safleoedd eglwysig yn yr ardal gyfagos yn y 5ed i'r 7fed ganrif.

Mae ffeiliau topograffig Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon (NMI) yn cofnodi darganfod nifer o wrthrychau yn yr ardal sy'n dynodi hanes hir o fwyngloddio. Disgrifiodd y Parchedig Patrick Power (1909) ingot copr crwn o fath Romano Prydeinig a ddarganfuwyd tua 6km i fyny'r afon o'r aber yn Bunmahon. Roedd grŵp o ddarganfyddiadau a roddwyd i'r NMI yn 1850 yn cynnwys dau offeryn derw siâp rhwyf a ddarganfuwyd ar ddyfnder o 20m. Roeddent ‘yn ôl pob golwg o oedran mawr’ yn y 19eg ganrif. Mae'r disgrifiad o'u handlenni cul hir a'u llafnau siâp llwy yn dynodi y gallent fod wedi cael eu defnyddio i gasglu darnau o graig wedi malu mewn tân, sy'n gynnyrch y broses fwyngloddio. Gallai masnachwr neu forwyr a oedd yn cludo'r adnoddau naturiol a gynhyrchwyd gan y mwyngloddio fod wedi colli’r tocyn masnach Gwyddelig o'r 17eg ganrif a ddarganfuwyd ger Castell Knockmahon.

Wrth gynnal arolygon o'r awyr ac arolygon geoffisegol ar y ceyrydd pentir ar yr Arfordir Copr, mae'n anochel bod tîm CHERISH wedi dod ar draws tystiolaeth o fwyngloddio: ceuffyrdd neu fynedfeydd i fwyngloddiau tanddaearol yn y clogwyni, siafftiau mwyngloddiau a thomenni gwastraff uwchben y clogwyni, ynghyd â iardiau mwyn a thai injan.

Efallai bod adnoddau mwynau’r Arfordir Copr wedi bod yn bwysig ers y cyfnod cynhanesyddol, ond mae'n debyg bod mwyngloddio ôl-ganoloesol ac erydiad wedi tarfu ar lawer o'r dystiolaeth honno. Mae ffynonellau hanesyddol yr unfed ganrif ar bymtheg yn cofnodi mwyngloddio ger caer bentir Knockmahon ac yng nghanol y 18^fed ganrif, cymerodd Francis Wyse o Ddinas Waterford brydles ar gyfer yr hawliau mwynau i'r gorllewin o Bunmahon (Cowman, 1983). Uwchben y traeth i'r gorllewin o gaer bentir Trwyn Bunmahon, yn nhref Templeyvrick, gellir gweld y fynedfa i fwyngloddiau tanddaearol. Gweithiwyd llawer o fwyngloddiau ar hyd yr arfordir am hyd at 400m allan i'r môr.

Wrth ymyl caer bentir Knockmahon mae man glanio o'r enw Stage Cove. Mae ganddo lithrfa goncrid fodern heddiw ond ar lanw isel mae'n bosib gweld bod y mynediad drwy'r creigwely wedi'i glirio. Byddai hyn wedi caniatáu i longau mwy lanio a chael mynediad i'r iard fwynau. Yn 1863, roedd mwyn copr yn cael ei gludo oddi yma i’w farchnata yn Lerpwl ac Abertawe, pan oedd y tywydd yn caniatáu i longau ddod yn agos at y lan (Du Noyer, 1865). Mae siart UKHO sy'n dyddio o 1849 yn darlunio llongau wedi'u hangori oddi ar yr iard fwyn mewn golygfa hwylio.

Mae tair ar ddeg o geuffyrdd wedi’u cofnodi i'r clogwyn yng nghaer bentir Illaunobrick neu Ynys Danes yn nhref Ballynarrid. Awgrymwyd y gallai'r mwyngloddiau yn yr ardal fod wedi cael eu gweithio yn yr Oes Efydd. Gwrthbrofwyd hyn gan yr Hanesydd Des Cowman (1982) gan ddefnyddio cofnodion lleol a thrwy nodi twll drilio sy'n awgrymu bod y rhan fwyaf o'r dystiolaeth a welwn heddiw yn ganlyniad i fod yn fwyngloddiau yn y cyfnod Diwydiannol. Yn anhygyrch yn bennaf heddiw, mae’r mwyngloddiau hyn wedi cyfrannu at erydiad y clogwyni ac ychydig iawn o olion o amddiffynfeydd arglawdd y gaer bentir sydd yno, gyda dim ond ‘trac gafr’ amhosibl ei ddilyn ar y stac. Mae rhifyn 1840 o fap yr Arolwg Ordnans yn marcio 'safle ffos' ar yr ochr tua'r tir i Illaunobrick ac mae Thomas Westropp (1914-16) yn dweud ei fod wedi mynd bron erbyn 1841. Mae gwybodaeth leol yn cofnodi creigiau clogwyni’n cwympo o amgylch Ballynarrid a thref gyfagos Ballydowane yn y 1970au a'r 80au.

Mae'r dreftadaeth doreithiog yma o'r Arfordir Copr yn dangos bod hon yn ardal ag adnoddau mwynol, morol ac amaethyddol cyfoethog, gan ddenu anheddiad a oedd yn masnachu ar draws Môr Iwerddon a’r Môr Celtaidd efallai mor bell yn ôl â'r Oes Haearn. Mae'r arolygon sydd wedi’u cynnal hyd yma’n caniatáu i ni greu cofnod sylfaenol o'r safle i fesur erydiad yn ei erbyn yn y dyfodol. Mae hefyd yn caniatáu i ni daflu goleuni pellach ar hanes amrywiol y rhanbarth o'r cynhanes i'r gorffennol mwy diweddar.

Cyfeiriadau

Cowman, D. (1982) Bronze-Age Copper-Mines at Dane’s Island. Decies 20: 22-7.
Cowman, D. (1983) Thomas (“Bullocks”) Wyse: A Catholic Industrialist during the Penal Laws, I. Decies 24: 8-13.
Du Noyer, G. (1865) Explanation to Accompany Sheets 167, 168, 178, and 179 of the Maps and Sheet 13 of the Longitundinal Sections of the Geological Survey of Ireland illustrating Parts of the Counties of Waterford, Wexford, Kilkenny and Tipperary. Hodges, Smoth and Co., Dublin.
Power, P. (1909) ‘On an ancient (prehistoric?) copper ingot from Bonmahon’, J Waterford SE Ir Archaeol Soc 12, 86-89.
Westropp, T 1906, ‘Notes on certain promontory forts in the counties of Waterford and Wexford’, J Roy Soc Antiq Ir 36, 239-58.
Westropp, T. 1914-16, ‘Fortified headlands and castles on the south coast of Munster: Part II, from Ardmore to Dunmore, Co. Waterford’, Proc Roy Ir Acad C 32, 188-227.
Westropp, T. (1920) The Promontory Forts and Traditions of the Beare and Bantry, Co. Cork Royal Society of Antiquaries of Ireland 10 (2): 140-159.

Cookie	Duration	Description
__cfduid	1 month	The cookie is used by cdn services like CloudFare to identify individual clients behind a shared IP address and apply security settings on a per-client basis. It does not correspond to any user ID in the web application and does not store any personally identifiable information.
cookielawinfo-checbox-analytics	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics".
cookielawinfo-checbox-functional	11 months	The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional".
cookielawinfo-checbox-others	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other.
cookielawinfo-checkbox-necessary	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary".
cookielawinfo-checkbox-performance	11 months	This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance".
JSESSIONID	session	Used by sites written in JSP. General purpose platform session cookies that are used to maintain users' state across page requests.
viewed_cookie_policy	11 months	The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data.

Cookie	Duration	Description
_ga	2 years	This cookie is installed by Google Analytics. The cookie is used to calculate visitor, session, campaign data and keep track of site usage for the site's analytics report. The cookies store information anonymously and assign a randomly generated number to identify unique visitors.
_gid	1 day	This cookie is installed by Google Analytics. The cookie is used to store information of how visitors use a website and helps in creating an analytics report of how the website is doing. The data collected including the number visitors, the source where they have come from, and the pages visted in an anonymous form.
ahoy_visit	12 hours	This cookie is set by Powr. The cookie is used for analytics measurement.
ahoy_visitor	2 years	This cookie is set by Powr. The cookie is used for analytics measurement.

Cookie	Duration	Description
_gat_powr_apps	1 minute	No description
ahoy_unique_26031620	12 hours	No description
CONSENT	16 years 8 months 4 days 8 hours	No description

Cookie	Duration	Description
IDE	1 year 24 days	Used by Google DoubleClick and stores information about how the user uses the website and any other advertisement before visiting the website. This is used to present users with ads that are relevant to them according to the user profile.
test_cookie	15 minutes	This cookie is set by doubleclick.net. The purpose of the cookie is to determine if the user's browser supports cookies.
VISITOR_INFO1_LIVE	5 months 27 days	This cookie is set by Youtube. Used to track the information of the embedded YouTube videos on a website.

Newid Hinsawdd a Threftadaeth yr Arfordir

Edward Pollard

Reencaheragh: caer gyda golygfeydd mynachaidd

Cylchlythyr

Cyflwyniad

Hanes Reencaheragh

Cyfeiriadau

Map Lleoliad

Caer Rosslare: yn nannedd y storm ac ymchwydd y tonnau

Cylchlythyr

Cyflwyniad

Y Siwrnai i Gaer Rosslare

Adnabod newid

Stormydd Nadolig 1924

Arolygu yn erbyn y llanw

Cydnabyddiaeth

Map Lleoliad

Ymchwil Archifol

Cylchlythyr

Ymchwil Archifol

Mapiau Hanesyddol

Darluniau Hynafiaethol

Dogfennau Hanesyddol

Cynnwys Cysylltiedig

Other Activities

CAER BENTIR DUNBEG SY’N DADFEILIO

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Mwyngloddio ac Erydiad ar hyd yr Arfordir Copr

Cylchlythyr

Cyfeiriadau

Map Lleoliad

CADW MEWN CYSYLLTIAD

GWYBODAETH

PARTNERIAID Y PROSIECT

CYLLIDIR GAN