Cylchlythyr
Llygad Iwerddon, ym Môr Iwerddon, i’r gogledd o Ddinas Dulyn yw’r tirnod sy’n dweud wrth deithwyr awyr o’r Dwyrain eu bod ar fin glanio yn Nulyn. Mae gan yr ynys stori hynod ryfeddol i'w hadrodd ac mae ei hanes maith yn cael ei adlewyrchu yn y dreftadaeth adeiledig sydd wedi goroesi ar yr ynys; ceyrydd pentir cynhanes, darganfyddiadau Rhufeinig, eglwys gyda hanes maith a thŵr amddiffyn o oes Napoleon. Mae hanesion ysgrifenedig yr ynys yn cynnwys adroddiadau am aneddiadau mynachaidd a chyrchoedd Llychlynnaidd.
Roedd tîm CHERISH wedi cynnal nifer o ymweliadau â Llygad Iwerddon gyda’r nod o ychwanegu at y cofnod archaeolegol presennol ar gyfer yr ynys a datblygu dealltwriaeth o sut mae newid yn yr hinsawdd yn effeithio ar yr Ynys hon. Roedd Llygad Iwerddon yn wahanol i safleoedd astudiaeth achos eraill CHERISH gan mai croniant (dyddodiad deunyddiau ychwanegol) ar hyd arfordir y gorllewin oedd y brif broses arfordirol ar waith.
Dywed Dinnseanchas, a gyfansoddwyd yn wreiddiol yn y chweched ganrif, , yn dweud wrthym fod yr Ynys yn cael ei hadnabod fel Inis-Ereann, ynys Eria. Wedi hynny mae enw'r ynys yn newid i Inis-mac-Nessan, gan dri mab Nessan, tywysog o deulu Brenhinol Leinster. Daw’r enw presennol, Llygad Iwerddon, o Seisnigeiddio’r enw Llychlynnaidd am Inis-Ereann lle mae ey yn dynodi ‘ynys’. Ymhlith y dystiolaeth gynharaf o weithgarwch ar yr Ynys mae’r ceyrydd pentir; mae'r safleoedd hyn fel rheol yn gysylltiedig â'r Oes Haearn, er bod gan rai hanes maith o ddefnydd. Cyn yr arolwg hwn, dim ond un gaer bentir oedd wedi’i chofnodi ar yr Ynys. Bydd y tîm yn diweddaru'r cofnod safleoedd a henebion gyda'r ceyrydd pentir sydd wedi’u nodi o’r newydd. Mae dau ddarn arian o’r Ymerodraeth Rufeinig sydd wedi’u darganfod ar yr Ynys yn darparu tystiolaeth o’r Oes Haearn o ryngweithio Iwerddon ag Ewrop Rufeinig, ac maent o bosibl yn cydoesi â’r defnydd cyntaf o’r ceyrydd pentir.
Cyfeirir at yr eglwys fel Eglwys Kilmacnessan neu Sant Nessan ac yn ôl y sôn sefydlodd tri mab Nessan fynachlog yma yn y 6fedGanrif OC. Er bod y cyfrifon hanesyddol yn dangos bod eglwys ar yr ynys yn y 6fed ganrif, mae'n ymddangos bod y strwythur presennol wedi’i ddyddio i sawl canrif yn ddiweddarach. Awgrymir dyddiad o’r 12fedGanrif ar gyfer yr eglwys oherwydd ei hadeiladwaith corff a changell gydag un fynedfa yn y wal orllewinol. Ategir hyn gan y tebygrwydd i Eglwys Sant Michael o Pole yn Ninas Dulyn a thystiolaeth ddogfennol sy'n cofnodi bod yr eglwys wedi'i throsglwyddo i'r tir mawr, yn 1235 OC. Adferwyd yr eglwys yn helaeth yn y 19fedGanrif. Wrth aredig yn agos at yr eglwys yn 1868, daeth eirch cerrig i’r golwg, gan ddynodi mynwent gysylltiedig.
Dywed Annals of the Four Masters fod yr ynys dan warchae gan Dramorwyr o Ddulyn yn 897 OC a'i bod wedi’i hysbeilio yn 960 OC (Gwynn a Hadcock, 1988). Mae Annals of the Four Masters yn manylu ar y Llychlynwyr yn sefydlu gwersyll ar ddiwedd y nawfed ganrif a fu dan warchae gan luoedd Iwerddon ac yn 960 OC ysbeiliodd fflyd Llychlynnaidd y fynachlog. Strwythur amlwg iawn arall yng ngogledd orllewin yr ynys yw tŵr Martello. Fe'i sefydlwyd ar yr Ynys yn 1805/1806 OC fel rhan o system amddiffyn arfordirol oes Napoleon ar hyd arfordir Iwerddon.
Yn ystod Haf 2019 cynhaliwyd taith gerdded dreftadaeth lwyddiannus iawn a sesiwn glanhau traeth gennym gyda Clean Coasts. Mae'r croniant sy'n digwydd ar ochr orllewinol yr ynys yn golygu bod deunyddiau gwastraff yn cael eu dyddodi ynghyd â gwaddodion traeth. Esboniodd tîm CHERISH hanes a threftadaeth adeiledig yr ynys yn ogystal â'r dreftadaeth ddaearegol. Ac wrth i'r tîm egluro ein hymchwil i'r cyfranogwyr, fe wnaethon ni hefyd ddysgu llawer gan y bobl leol wybodus iawn, gan gynnwys aelodau o'r grŵp hanes ac archaeoleg lleol, Resurrecting Monuments. Rydym yn edrych ymlaen at ddychwelyd i Lygad Iwerddon i gynnal ymchwil pellach gan gynnwys arolygon geoffisegol.
Darllenwch fwy am y safleoedd archaeolegol ar yr ynys ar Wyliwr Amgylchedd Hanesyddol y Gwasanaeth Henebion Cenedlaethol
CY 
EN