Ardaloedd Cymru

10. Ynys Dewi a Gwersyll Caerfai

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Mae Ynys Dewi a Gwersyll Caerfai yn rhan o dirwedd arfordirol gynhanesyddol bwysig penrhyn Tyddewi sydd ag o leiaf 12 o geyrydd pentir arfordirol gan gynnwys y gaer drawiadol Clawdd y Milwyr ar Benmaen Dewi.

Ynys Dewi

Mae Ynys Dewi wedi'i gwahanu oddi wrth y tir mawr gan Swnt Dewi, swnt peryglus iawn, i'r gorllewin o Dyddewi. Gellir olrhain hanes rhyngweithiad dyn ag Ynys Dewi yn ôl i gyfnod yr Oes Efydd fwy na 4,000 i 5,000 o flynyddoedd yn ôl drwy bresenoldeb berfâu crwn, carneddau a ffiniau caeau ar draws yr ynys. Roedd hefyd yn lle pwysig yn ystod y cyfnod canoloesol ac yn cael ei adnabod mewn chwedlau fel safle claddu 20,000 o saint. Cofnodir hefyd fod dau gapel, Sant Justinian a Sant Tyfanog, wedi'u lleoli ar yr ynys yn ystod y cyfnod canoloesol.
Mae CHERISH wedi defnyddio Sganio Laser yn yr Awyr (ALS) a ffotograffiaeth Hanesyddol o'r awyr i nodi a mapio'r holl henebion archaeolegol gweladwy ar yr ynys er mwyn gwella ac ehangu’r cofnodion presennol am henebion ar gyfer yr ynys.
Model gweddlun digidol (DEM) Ynys Dewi a grëwyd o ddata ALS.
Model gweddlun digidol (DEM) Ynys Dewi a grëwyd o ddata ALS.

Gwersyll Caerfai

Mae safle caer bentir Gwersyll Caerfai i’w weld ar bentir arfordirol naturiol mawr ac amlwg iawn yn weledol tua 1.3km i’r de ddwyrain o ddinas Tyddewi. Mae’r safle’n unigryw gan ei fod ar flaen pentir naturiol hir sy’n ymwthio tua 500m allan i Fae Sain Ffraid lle byddai wedi bod yn amlwg eithriadol i forwyr y gorffennol. Mae’r safle’n nodedig oherwydd yr hafn sydd wedi’i erydu’n drwm dros amser i greu llain is-betryal o dir sy’n cysylltu ym mlaen eithaf y pentir naturiol hir. Mae cyfres o bedwar clawdd a ffos a adeiladwyd ac a addaswyd drwy gydol y cyfnod cynhanesyddol yn rhedeg yn gyfochrog â'r hafn ar ei ochr ogleddol. Diddorol yw'r ffordd mae'n ymddangos bod yr amddiffynfeydd sydd wedi’u hadeiladu’n parchu lle mae'r erydiad wedi digwydd.
Llun o’r awyr o Wersyll Caerfai wedi’i dynnu gan ddefnyddio UAV.
Llun o’r awyr o Wersyll Caerfai wedi’i dynnu gan ddefnyddio UAV.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae erydu arfordirol wedi cael effaith amlwg ar yr archaeoleg yn y rhanbarth hwn, yn enwedig yng Nghaerfai lle mae cryn dipyn o'r safle wedi'i golli i'r môr. Bydd ymchwil archaeolegol a phaleoamgylcheddol o'r ardal hon hefyd yn dod i gasgliadau ehangach am batrymau rhanbarthol o amrywioldeb hinsoddol yn y gorffennol yn ogystal â nodi'r prif brosesau sy'n achosi'r erydiad

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

9. Dinas Island a Cwm yr Eglwys

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Prin yw'r safleoedd sy'n dangos erydiad arfordirol, colled a newid amgylcheddol yn fwy na phentir Ynys Dinas a phentref Cwm yr Eglwys. Mae'r pentir wedi'i ddadlinellu o'r tir mawr drwy brosesau rhewlifol sy'n creu cwm cul siâp u, tua 70 metr o ddyfnder. Mae'r clwstwr o fythynnod ym mhen gogleddol y cwm yn ffurfio pentrefan Cwm yr Eglwys.

Y tirnod mwyaf nodedig yn y cwm yw'r eglwys adfeiliedig sydd wedi’i chyflwyno i Sant Brynach. Mae ar lwyfan tua 3 metr uwchben ac yn union y tu ôl i'r traeth. Fe'i hamgylchynir gan lond llaw o gerrig beddau wedi'u hindreulio. 


Cafodd yr eglwys ei difrodi gan storm yn 1850 a 1851 gan ddinistrio'r gangell a thynnu arwyneb y fynwent gan amlygu olion dynol. Yr hoelen olaf yn ei harch oedd Storm y Royal Charter yn 1859 a ddymchwelodd y waliau a chodi'r to gan arwain at droi cefn arni. Mae’r erydu wedi'i sefydlogi am y tro drwy adeiladu waliau môr concrid modern, ond mae'n ansicr sut gall newid yn yr hinsawdd a chynnydd yn lefel y môr yn y dyfodol effeithio ar y cildraeth.

Visible are the remains of the church heavily damaged by a series of intense storms during the 1850s. The more modern sea defences represent an ongoing struggle between the village of the sea.
Visible are the remains of the church heavily damaged by a series of intense storms during the 1850s. The more modern sea defences represent an ongoing struggle between the village of the sea.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae ffeniau corsiog yn gorchuddio canol llawr y dyffryn. Mae'r ffen yn archif bwysig o newid amgylcheddol yn y gorffennol, y dangoswyd yn flaenorol ei bod yn ymestyn yn ôl i'r rhewlifiad diwethaf. Mae CHERISH yn gobeithio ailedrych ar y dyddodion hyn gan ddefnyddio'r technegau fflworoleuol, pelydr-x manylder uchel diweddaraf i chwilio am arwyddion cemegol y gellid eu defnyddio i ailadeiladu patrymau stormydd a thystiolaeth o newid amgylcheddol yn y gorffennol.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

8. Castell Bach a Ynys Aberteifi

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Mae ardal prosiect 8 yn cynnwys dau safle cynhanesyddol arfordirol diddorol a dirgel Castell Bach ac Ynys Aberteifi. Mae'r ddau wedi'u lleoli ar hyd arfordir hardd de Ceredigion ac maent yn cynrychioli rhai o'r olion archaeolegol cynhanesyddol gorau yn y rhanbarth. Er eu bod yn amlwg yn arwyddocaol i stori'r cyfnod cynhanesyddol yn y rhan hon o Gymru, ychydig iawn rydym yn ei wybod amdanynt oherwydd bod diffyg ymchwil o ddifrif wedi bod iddynt.

Castell Bach

Llun o’r awyr yn dangos Castell Bach
Llun o’r awyr yn dangos Castell Bach

Mae safle Castell Bach ar ddarn diarffordd a chudd o'r arfordir tua 3km i'r de orllewin o Geinewydd, Ceredigion. Mae'r gaer arfordirol wedi'i lleoli o fewn 'powlen arfordirol' fel amffitheatr ac mae yn y canol ar ynys fechan, tebyg i byramid bron. Mae ei hamddiffynfeydd yn cynnwys cylched o ddau glawdd a ffos consentrig sy'n amgáu pentir bach. Mae tystiolaeth o fynedfa wedi goroesi ar ei hochr ddwyreiniol. Mae'n bosibl bod y bentir wedi amgáu'r fynedfa i bont dir yn flaenorol, a allai fod wedi cysylltu'r ynys fechan yn y canol â'r tir mawr. Hefyd, i'r dwyrain o'r gaer, mae olion trydydd clawdd a ffos sy'n creu atodiad, wedi’i ychwanegu’n ddiweddarach o bosibl fel estyniad i'r gaer fewnol. Mae'r amddiffynfeydd mewnol yn erydu bellach ar eu hochr orllewinol.

Ynys Aberteifi

Y safle gogleddol sy'n erydu ar Ynys Aberteifi.
Y safle gogleddol sy'n erydu ar Ynys Aberteifi.
Mae Ynys Aberteifi yn ynys fechan heb neb yn byw arni sydd wedi'i lleoli yn aber Afon Teifi. Mae'r ynys gyfan yn heneb gofrestredig oherwydd y ddau anheddiad caeedig sydd wedi goroesi sydd, ar sail eu ffurf, yn debygol o fod yn tarddu o’r Oes Haearn. Ar y ddau safle ceir tystiolaeth o dai crwn posibl sydd bellach i'w gweld fel gwrthgloddiau bas. Mae erydiad arfordirol wedi effeithio'n amlwg ar yr anheddiad gogleddol lle mae llawer o'r clogwyni wedi syrthio.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae erydiad arfordirol wedi cael effaith amlwg ar archaeoleg y ddau safle lle mae rhannau o’r safleoedd wedi’u colli i brosesau erydu. Mae CHERISH yn gweithio yn yr ardal hon i ddarparu data sylfaen ar gyfer safleoedd nad ydynt wedi cael llawer o sylw gan archaeolegwyr yn y gorffennol. Bydd ymchwil archaeolegol gan y prosiect yn ceisio datgelu rhai o gyfrinachau’r safleoedd yn ogystal ag edrych ar y prif brosesau sy’n achosi’r erydiad.
Erydu amlwg ar ochr orllewinol amddiffynfeydd Castell Bach.
Erydu amlwg ar ochr orllewinol amddiffynfeydd Castell Bach.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

7. Ynyslas a Cors Fochno

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Mae pentrefi glan môr Borth ac Ynyslas wedi'u hadeiladu ar dirffurf arfordirol o’r enw cefnen. Mae wedi datblygu'n naturiol dros amser yn unol â gweithgarwch y gwynt a thonnau sy'n symud ac yn gadael tywod traeth a graean yn ystod stormydd. Nid yw'r gefnen wedi bod yn ei lleoliad presennol erioed, mae wedi cael ei gwthio'n raddol tua'r gorllewin wrth i lefel y môr godi ers diwedd yr oes iâ ddiwethaf. Y tu ôl ac o dan y gefnen mae Cors Fochno, sef y gyforgors fwyaf ym Mhrydain.
Llun o’r awyr o Ynyslas, Ceredigion
Llun o’r awyr o Ynyslas, Ceredigion

Yr amgylchedd

Gellir gweld tystiolaeth o sut mae amgylchedd Borth ac Ynyslas wedi newid ar flaendraeth y traeth. Mae boncyffion coed hynafol a blociau trwchus o hen fawn i’w gweld ar y traeth gan ddangos sut mae lefel y môr wedi newid. Tua 5000 o flynyddoedd yn ôl roedd llawer o'r ardal yn goedwig pinwydd a derw, gyda'r môr yn llawer pellach allan ym Mae Ceredigion. Fodd bynnag, ar ôl tua 1000 o flynyddoedd, dechreuodd y lefel trwythiad lleol godi, gan foddi'r coed a dechrau ffurfio Cors Fochno. Wrth i lefel y môr godi, symudwyd y gefnen oedd yn diogelu'r gors i mewn am y tir gan aros wedyn yn ei lleoliad presennol.
Y coetir hynafol yn Borth
Y coetir hynafol yn Borth
Mae corsydd mawn yn archif wych o wybodaeth balaeoamgylcheddol, gan warchod deunydd biolegol, mwynyddol a chemegol y gellir ei ddefnyddio i ailadeiladu amodau amgylcheddol y gorffennol. Mae Cors Fochno eisoes wedi datgelu'r newidiadau naturiol ac o wneuthuriad dyn i'r llystyfiant lleol, tystiolaeth o gloddio metel yn ystod yr Oes Efydd a'r Cyfnod Rhufeinig, lludw folcanig o losgfynyddoedd Alasga a Gwlad yr Iâ a llofnod cemegol stormydd yn ystod y mil o flynyddoedd diwethaf.
Mae'n bwysig deall amseriad a chyfraddau datblygu nodweddion arfordirol fel cefnennau. Maent yn ecosystemau deinamig, bregus ond maent hefyd yn effeithio ar y dirwedd a'r cynefinoedd ehangach ynddynt. Gall cynnydd yn lefel y môr yn y dyfodol, ynghyd â stormydd amlach neu ddwysach, fod â goblygiadau sylweddol i gymunedau arfordirol a safleoedd treftadaeth.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae CHERISH yn gweithio yn Borth ac Ynyslas i ddeall pryd cyrhaeddodd y gefnen ei lleoliad presennol a pha mor hir y cymerodd i ddatblygu drwy'r broses a elwir yn ddrifft traeth hir. Rydym yn cymryd creiddiau o'r twyni a'r esgeiriau traeth ac yn dyddio'r tywod sydd ar y dyddodion mawn gan ddefnyddio OSLRydym wedi cynnal radar treiddio ar y ddaear i edrych o dan wyneb y ddaear a chyfuno hyn â data ALS manylder uchel i ailadeiladu sut mae llwybr afon Leri wedi newid dros amser.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

6. Sarn Padrig a Morfa Harlech

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Mae ardal prosiect 6 yn cynnwys llain arfordirol cul sy'n codi'n serth i Fynyddoedd y Rhinogydd Cromen Harlech. Mae'r mynyddoedd wedi'u creithio’n drwm gan effeithiau rhew yn llifo drostynt o'r dwyrain i'r gorllewin yn ystod yr Oes Iâ ddiwethaf ac mae ganddynt rai o'r enghreifftiau gorau o dirffurfiau rhewlifol ym Mhrydain. Mae darnau hir o draethau tywodlyd ar hyd yr arfordir ac ambell gyfres fawr o dwyni tywod.

Yr amgylchedd

Credir bod twyni Morfa Harlech yn dyddio o’r cyfnod ôl-ganoloesol. Credid bod modd teithio at waelod Castell Harlech mewn cwch gyda mynediad i'r môr yn ystod teyrnasiad Edward I. Mae unrhyw dystiolaeth o sut oedd y dyfrffyrdd yn edrych efallai wedi'i chladdu bellach o dan Forfa Harlech, datblygiadau modern a thir pori wedi'i wella.

Mae Sarn Padrig yn ymestyn tua 20km oddi ar y lan ac wedi’i greu o gerrig mawr, rhydd sydd wedi dod o Fynyddoedd y Rhinogydd a thu hwnt. Nid yw union fecanwaith ei adeiladu yn cael ei ddeall yn llawn o hyd, ond mae'n amlwg yn dirffurf o'r cyfnod rhewlifol diwethaf rhwng 15 ac 20 mil o flynyddoedd yn ôl. Mae'n frith o ddwsinau o longddrylliadau ôl-ganoloesol a aeth i drafferthion o amgylch y rîff. Mae CHERISH yn cynhyrchu arolwg bathymetrig manwl mewn ymgais i ddangos ei raddfa a chynyddu ymwybyddiaeth o unrhyw safleoedd llongddrylliadau y gellir eu hadnabod.

Rîff Sarn Padrig
Rîff Sarn Padrig

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae gwaith CHERISH yn yr ardal hon yn canolbwyntio ar y tir o amgylch Sarn Padrig oddi ar y lan. Dyma'r mwyaf o'r sarnau sy'n ymestyn i Fae Ceredigion – mae Sarn-y-Bwch a Sarn Cynfelyn i'r de o Sarn Padrig. Mae nodweddion fel hyn fel arfer yn destun mythau a chwedlau ac nid yw Sarn Padrig yn eithriad. Roedd Cantre'r Gwaelod yn deyrnas ffrwythlon hynafol, chwedlonol ym Mae Ceredigion rhwng ynysoedd Dewi a Enlli. Mae wedi cael ei disgrifio fel "Atlantis Cymreig" ac mae'n adnabyddus yn llên gwerin a llenyddiaeth Cymru.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →
cyCY