Ardaloedd Cymru

13. Castellmartin i Gwninger Stagbwll

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Mae’r arfordir rhwng Castellmartin a Chwninger Stagbwll yn adnabyddus am ei glogwyni calchfaen uchel, trawiadol lle adeiladwyd llawer o geyrydd pentir cynhanesyddol. Mae llawer o’r safleoedd hyn wedi dioddef yn y gorffennol o erydu arfordirol, gyda rhai wedi’u colli i’r môr yn llwyr erbyn hyn. Mae twyni tywod Cwninger Stagbwll yn eithriadol ddiddorol hefyd ac yn cynnwys gwybodaeth werthfawr am sut mae patrymau tywydd wedi newid yn y gorffennol a siapio’r dirwedd arfordirol rydym yn ei gweld heddiw. Hefyd mae’r twyni tywod wedi gorchuddio a gwarchod safleoedd archaeolegol pwysig o’r Oes Efydd a’r Oes Haearn.

Llun o’r awyr o arfordir Castellmartin.
Llun o’r awyr o arfordir Castellmartin.

Ceyrydd Pentir Castellmartin

Mae'r rhan hon o Sir Benfro wedi'i bendithio â digonedd o geyrydd pentir sy'n amrywio o safleoedd un ffos sengl i strwythurau mawr iawn. Mae llawer o'r safleoedd hyn wedi elwa o gael eu lleoli o fewn ffiniau maes ymarfer tanio Castellmartin lle maent bellach yn cael eu 'hamddiffyn' i bob pwrpas gan y fyddin. Fodd bynnag, er eu bod wedi'u diogelu'n dda rhag ymyrraeth ddynol, nid ydynt wedi'u diogelu cymaint rhag grymoedd byd natur sydd wedi cael effaith amlwg ar yr archaeoleg.
Caer Bentir Bae Trefflemin gyda’i ‘phair’ nodedig wedi'i erydu.
Caer Bentir Bae Trefflemin gyda’i ‘phair’ nodedig wedi'i erydu.

Yn yr ardal hon mae CHERISH yn monitro ac yn ymchwilio i bump o geyrydd pentir: Trwyn Linney, Bae Trefflemin, Crocksydam, Twyn Crickmail a Thwyn Buckspool. Mae pob un yn unigryw o ran natur y dirwedd a sut maent wedi cael eu hadeiladu. Drwy ddefnyddio cyfuniad o arolygon UAV ac arolygon gwrthgloddiau dadansoddol, mae CHERISH nid yn unig yn monitro erydiad diweddar ond hefyd yn ymchwilio i rai o'r cwestiynau archaeolegol niferus nad oedd wedi ceisio eu hateb o’r blaen.

Ceir hefyd safle Cors Castellmartin sy'n wlybdir yn y cwm sydd wedi cael ei ddylanwadu'n gryf gan systemau tywydd arfordirol a thwyni tywod symudol, mawr sy'n symud yn raddol i mewn am y tir. Mae CHERISH wedi creiddio'r gwlybdir ac wedi adfer craidd o waddodion sy'n dyddio'n ôl tua 5000 o flynyddoedd. Drwy ddefnyddio'r dechneg hon, y gobaith yw y gellir nodi patrymau amledd a dwysedd stormydd yn y cofnod biolegol a geogemegol er mwyn gwella'r ddealltwriaeth o newid yn yr hinsawdd yn y presennol a'r dyfodol.
Caer bentir Trwyn Linney.
Caer bentir Trwyn Linney.

Cwninger Stagbwll

Yn nwyrain ardal y prosiect mae system helaeth o dwyni tywod o’r enw Cwninger Stagbwll. Yn anarferol, mae’r twyni hyn ar ben clogwyni calchfaen uchel sy’n codi i tua 20m uwch ben lefel y môr. Mae gan y Gwninger dystiolaeth archaeolegol gyfoethog am breswylio yma rhwng y Cyfnod Mesolithig a’r Cyfnod Rhufeinig. Mae gwaith cloddio wedi dangos bod y tywod wedi cael ei symud mewn o leiaf ddau gyfnod nodedig, y tro cyntaf tua diwedd yr Oes Efydd ac wedyn symudiad tywod ysbeidiol yn ystod yr Oes Haearn i’r Cyfnod Rhufeinig Brydeinig.

Mae CHERISH wedi adfer creiddiau o dair ardal ar Gwninger Stagbwll, a fydd yn cael eu dyddio gan ddefnyddio Goleuedd a Ysgogir yn Optegol (OSL) i wella ein dealltwriaeth o pryd digwyddodd y digwyddiadau symud tywod hyn. Efallai y bydd hefyd yn bosibl penderfynu ar amserlen y dyddodi tywod. Drwy'r gwaith hwn, mae CHERISH yn gobeithio ysgogi gwerthfawrogiad ehangach o fywydau'r trigolion cynnar yn yr ardal hon, a'r heriau hinsoddol a wynebwyd ganddynt.

Y twyni tywod ar Gors Castellmartin.
Y twyni tywod ar Gors Castellmartin.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae erydu arfordirol wedi cael effaith amlwg ar yr archaeoleg yn y rhanbarth hwn lle mae cyfrannau mawr o safleoedd wedi disgyn i'r môr. Mae CHERISH yn gweithio yn yr ardal hon i ddarparu data sylfaen ar gyfer safleoedd nad ydynt wedi cael llawer o sylw gan archaeolegwyr yn y gorffennol. Bydd ymchwil archaeolegol a phaleoamgylcheddol yn llunio casgliadau ehangach hefyd am batrymau rhanbarthol o amrywioldeb hinsoddol yn y gorffennol yn ogystal â nodi'r prif brosesau sy'n achosi'r erydiad.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

12. Ynys Gwales, Ynys Sgomer a Phenrhyn Marloes

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Mae Ynys Gwales, Ynys Sgomer a Phenrhyn Marloes yn rhan bwysig o dirwedd arfordirol gynhanesyddol a hanesyddol unigryw de Sir Benfro. Mae arfordir Penrhyn Marloes hefyd yn enwog am longddrylliadau llongau’n teithio rhwng Iwerddon, de Cymru a de Lloegr.

Ynys Gwales ac Ynys Sgomer

Llun lletraws o'r awyr o Ynys Midland, Ynys Sgomer.
Llun lletraws o'r awyr o Ynys Midland, Ynys Sgomer.

Mae Ynys Gwales ac Ynys Sgomer yn ddwy ynys sy'n gyfoethog yn archaeolegol oddi ar arfordir gorllewinol penrhyn Marloes yn ne Sir Benfro. Ymhlith y miloedd o nythod huganod a thyllau palod sy'n gorchuddio’r ynysoedd mae olion strwythurau carreg dirgel, dirifedi, waliau cerrig sy’n rhyng-gysylltu, balciau wedi'u haredig a nodweddion archaeolegol eraill. Mae'r olion gweladwy’n cynrychioli pobl yn preswylio yma ac yn ffermio ar yr ynysoedd sy'n rhychwantu'r cyfnodau cynhanesyddol a chanoloesol. Mae ymchwil diweddar gan CHERISH wedi datgelu rhywfaint o ddirgelwch yr ynysoedd drwy archwilio a chofnodi eu harchaeoleg sy'n erydu.

Mae ymchwil archaeolegol wedi bod yn digwydd ar Sgomer ers 2011 ac mae’n cael ei wneud gan archaeolegwyr o'r Comisiwn Brenhinol, Prifysgol Sheffield a Phrifysgol Caerdydd fel rhan o Brosiect Sgomer. Un o brif gynhyrchion y prosiect oedd casglu data LiDAR 0.50cm ar gyfer yr ynys gyfan ac wedyn cynhaliwyd gwaith mapio archaeolegol. Arweiniodd y gwaith hwn at fapio systemau caeau dirifedi o'r Oes Efydd, yr Oes Haearn a'r cyfnod canoloesol, ac nid oedd llawer ohonynt yn hysbys o'r blaen. Yn ei hanfod, gosododd y gwaith hwn y blociau adeiladu yn eu lle ar gyfer casglu data LiDAR CHERISH am chwe ynys arall (gan gynnwys Ynys Gwales) yn 2017.

Llun o'r awyr o Ynys Gwales.
Llun o'r awyr o Ynys Gwales.

Dywed LiDAR survey of Grassholm allowed for the precise identification and mapping of all surviving prehistoric structures and field boundaries spread across the island. Based on this work several areas of interest were identified which were investigated during a 2019 visit by CHERISH. The main priority for the team was to undertake a rapid two-day evaluation excavation of a single stone-built structure towards the centre of the island that had become exposed due to the erosion of the previously overlying vegetation. A small segment of one of the structure’s walls was excavated to characterise the way in which it was constructed and to recover any possible artefactual evidence. The small part of the structure that was uncovered was very well-built, however, a lack of dating evidence made dating the structure extremely difficult.

Model Gweddlun Digidol (DEM) o Ynys Gwales wedi’i gynhyrchu o ddata LiDAR.
Model Gweddlun Digidol (DEM) o Ynys Gwales wedi’i gynhyrchu o ddata LiDAR.

Penrhyn Marloes

Mae penrhyn Marloes yn gartref i draethau hardd, clogwyni trawiadol a dyfrffyrdd peryglus. Mae'r arfordir trawiadol wedi'i fritho â detholiad gwych o geyrydd pentir cynhanesyddol ac aneddiadau arfordirol sy'n manteisio'n llawn ar y topograffeg naturiol yn ogystal â sawl llongddrylliad sy'n ein hatgoffa o berygl y môr. Mae CHERISH yn ymchwilio i un llongddrylliad penodol o'r enw 'The Albion' sydd wedi'i leoli ar Draeth Albion i'r de orllewin o Farloes. Adeiladwyd y stemar bren ym Mryste yn 1831 gan General S P Company i gludo pobl a nwyddau rhwng Bryste a Dulyn. Yn 1837 gorfodwyd capten y llong i newid llwybr er mwyn osgoi taro cwch rhwyfo gyda phedwar dyn ar ei fwrdd. Achosodd y newid cyfeiriad a grym y llanw i'r Albion daro craig a orfododd y llong i ddod i'r tir ym Marloes. Mae'r llongddrylliad bellach yn cael ei fonitro gan CHERISH i ddadansoddi sut mae stormydd yn dylanwadu ar symudiad tywod wrth i'r llongddrylliad ddod i’r golwg a chael ei orchuddio.
Gwahanol elfennau safle llongddrylliad yr Albion sy’n cynnwys sgwrfa stormydd (1), gweddillion y boeler (2), crancsiafft (3) ffon piston (4), a’r ffrâm sy’n dal y crancsiafft.
Gwahanol elfennau safle llongddrylliad yr Albion sy’n cynnwys sgwrfa stormydd (1), gweddillion y boeler (2), crancsiafft (3) ffon piston (4), a’r ffrâm sy’n dal y crancsiafft.

Pam rydym yn gweithio yma?

Er bod yr ardal hon yn arwyddocaol yn archaeolegol, ychydig rydym yn ei wybod am safleoedd yr arfordir a'r ynys. Mae ymchwil archaeolegol a gynhaliwyd gan CHERISH yn dechrau rhoi sylw i rai o'r bylchau hyn yn yr wybodaeth ac yn datgelu rhai o straeon archaeolegol yr arfordir hanesyddol bwysig hwn. Hefyd, mae data pwysig sy’n cael eu casglu gan y prosiect (fel data LiDAR, UAV a GNSS) yn darparu set ddata sylfaen bwysig y gellir ei defnyddio yn y dyfodol i fonitro newidiadau posibl ar hyd yr arfordir.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

11. Porth y Rhaw

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Porth y Rhaw yw un o'r ceyrydd pentir mwyaf trawiadol yn Sir Benfro ond mae wedi'i herydu'n drwm. Mae'r gaer ar safle cymharol ddisylw ar ddarn hynod ysgythrog ac wedi erydu o’r arfordir tua 1.1km i'r gorllewin o Solfach. Wedi'i guddio yng nghanol pentiroedd, clogwyni a chilfachau bach eraill dirifedi, mae'r safle'n manteisio ar bentir naturiol serth sydd wedi'i gerflunio i greu cyfres o ragfuriau a ffosydd sy'n wynebu am y tir. Mae arolygon archaeolegol a gwaith cloddio wedi datgelu bod Porth y Rhaw wedi’i adeiladu a bod pobl wedi dod i fyw iddo yn ystod cyfnod cynnar yr Oes Haearn – cyfnod Rhufeinig Prydeinig (800CC – 400 OC) - ond mae tystiolaeth yn awgrymu nad oedd pobl yn byw ar y safle drwy gydol y cyfnod hwnnw. Cafodd yr amddiffynfeydd eu hailfodelu hefyd, o leiaf bum gwaith mae’n bur debyg, gan adlewyrchu newidiadau amrywiol yn swyddogaeth y safle yn ystod ei hanes hir.
Llun o'r awyr o Borth y Rhaw. I’w gweld mae cyfres o gloddiau a ffosydd sy'n amgáu'r hafn canolog sydd wedi'i erydu a'r pentir dwyreiniol.
Llun o'r awyr o Borth y Rhaw. I’w gweld mae cyfres o gloddiau a ffosydd sy'n amgáu'r hafn canolog sydd wedi'i erydu a'r pentir dwyreiniol.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae erydu arfordirol wedi cael effaith amlwg iawn ar Borth y Rhaw sydd wedi dylanwadu ar y safle dros filoedd o flynyddoedd. Mae CHERISH yn gweithio ar y safle i ddarparu data 3D gwrthrychol ar gyfer monitro erydiad ac i ddeall ymhellach yr archaeoleg dan fygythiad sydd ar y safle. Mae ymchwil archaeolegol manwl wedi tynnu sylw at y ffaith nad ffenomenon fodern yw erydiad gweladwy o bell ffordd, gyda'r adeiladwyr yn parchu'r hafn canolog enfawr sydd wedi erydu drwy adeiladu'r amddiffynfeydd o'i amgylch. Awgrymodd dehongliadau blaenorol fod yr hafn wedi ffurfio i raddau helaeth ar ôl i'r safle gael ei adeiladu. 

Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed yn cloddio'r fynedfa fewnol ym Mhorth y Rhaw yn 2019.
Ymddiriedolaeth Archaeolegol Dyfed yn cloddio'r fynedfa fewnol ym Mhorth y Rhaw yn 2019.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

10. Ynys Dewi a Gwersyll Caerfai

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Mae Ynys Dewi a Gwersyll Caerfai yn rhan o dirwedd arfordirol gynhanesyddol bwysig penrhyn Tyddewi sydd ag o leiaf 12 o geyrydd pentir arfordirol gan gynnwys y gaer drawiadol Clawdd y Milwyr ar Benmaen Dewi.

Ynys Dewi

Mae Ynys Dewi wedi'i gwahanu oddi wrth y tir mawr gan Swnt Dewi, swnt peryglus iawn, i'r gorllewin o Dyddewi. Gellir olrhain hanes rhyngweithiad dyn ag Ynys Dewi yn ôl i gyfnod yr Oes Efydd fwy na 4,000 i 5,000 o flynyddoedd yn ôl drwy bresenoldeb berfâu crwn, carneddau a ffiniau caeau ar draws yr ynys. Roedd hefyd yn lle pwysig yn ystod y cyfnod canoloesol ac yn cael ei adnabod mewn chwedlau fel safle claddu 20,000 o saint. Cofnodir hefyd fod dau gapel, Sant Justinian a Sant Tyfanog, wedi'u lleoli ar yr ynys yn ystod y cyfnod canoloesol.
Mae CHERISH wedi defnyddio Sganio Laser yn yr Awyr (ALS) a ffotograffiaeth Hanesyddol o'r awyr i nodi a mapio'r holl henebion archaeolegol gweladwy ar yr ynys er mwyn gwella ac ehangu’r cofnodion presennol am henebion ar gyfer yr ynys.
Model gweddlun digidol (DEM) Ynys Dewi a grëwyd o ddata ALS.
Model gweddlun digidol (DEM) Ynys Dewi a grëwyd o ddata ALS.

Gwersyll Caerfai

Mae safle caer bentir Gwersyll Caerfai i’w weld ar bentir arfordirol naturiol mawr ac amlwg iawn yn weledol tua 1.3km i’r de ddwyrain o ddinas Tyddewi. Mae’r safle’n unigryw gan ei fod ar flaen pentir naturiol hir sy’n ymwthio tua 500m allan i Fae Sain Ffraid lle byddai wedi bod yn amlwg eithriadol i forwyr y gorffennol. Mae’r safle’n nodedig oherwydd yr hafn sydd wedi’i erydu’n drwm dros amser i greu llain is-betryal o dir sy’n cysylltu ym mlaen eithaf y pentir naturiol hir. Mae cyfres o bedwar clawdd a ffos a adeiladwyd ac a addaswyd drwy gydol y cyfnod cynhanesyddol yn rhedeg yn gyfochrog â'r hafn ar ei ochr ogleddol. Diddorol yw'r ffordd mae'n ymddangos bod yr amddiffynfeydd sydd wedi’u hadeiladu’n parchu lle mae'r erydiad wedi digwydd.
Llun o’r awyr o Wersyll Caerfai wedi’i dynnu gan ddefnyddio UAV.
Llun o’r awyr o Wersyll Caerfai wedi’i dynnu gan ddefnyddio UAV.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae erydu arfordirol wedi cael effaith amlwg ar yr archaeoleg yn y rhanbarth hwn, yn enwedig yng Nghaerfai lle mae cryn dipyn o'r safle wedi'i golli i'r môr. Bydd ymchwil archaeolegol a phaleoamgylcheddol o'r ardal hon hefyd yn dod i gasgliadau ehangach am batrymau rhanbarthol o amrywioldeb hinsoddol yn y gorffennol yn ogystal â nodi'r prif brosesau sy'n achosi'r erydiad

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →

Ardaloedd Cymru

9. Dinas Island a Cwm yr Eglwys

Cylchlythyr

Map Lleoliad

Cyflwyniad

Prin yw'r safleoedd sy'n dangos erydiad arfordirol, colled a newid amgylcheddol yn fwy na phentir Ynys Dinas a phentref Cwm yr Eglwys. Mae'r pentir wedi'i ddadlinellu o'r tir mawr drwy brosesau rhewlifol sy'n creu cwm cul siâp u, tua 70 metr o ddyfnder. Mae'r clwstwr o fythynnod ym mhen gogleddol y cwm yn ffurfio pentrefan Cwm yr Eglwys.

Y tirnod mwyaf nodedig yn y cwm yw'r eglwys adfeiliedig sydd wedi’i chyflwyno i Sant Brynach. Mae ar lwyfan tua 3 metr uwchben ac yn union y tu ôl i'r traeth. Fe'i hamgylchynir gan lond llaw o gerrig beddau wedi'u hindreulio. 


Cafodd yr eglwys ei difrodi gan storm yn 1850 a 1851 gan ddinistrio'r gangell a thynnu arwyneb y fynwent gan amlygu olion dynol. Yr hoelen olaf yn ei harch oedd Storm y Royal Charter yn 1859 a ddymchwelodd y waliau a chodi'r to gan arwain at droi cefn arni. Mae’r erydu wedi'i sefydlogi am y tro drwy adeiladu waliau môr concrid modern, ond mae'n ansicr sut gall newid yn yr hinsawdd a chynnydd yn lefel y môr yn y dyfodol effeithio ar y cildraeth.

Visible are the remains of the church heavily damaged by a series of intense storms during the 1850s. The more modern sea defences represent an ongoing struggle between the village of the sea.
Visible are the remains of the church heavily damaged by a series of intense storms during the 1850s. The more modern sea defences represent an ongoing struggle between the village of the sea.

Pam rydym yn gweithio yma?

Mae ffeniau corsiog yn gorchuddio canol llawr y dyffryn. Mae'r ffen yn archif bwysig o newid amgylcheddol yn y gorffennol, y dangoswyd yn flaenorol ei bod yn ymestyn yn ôl i'r rhewlifiad diwethaf. Mae CHERISH yn gobeithio ailedrych ar y dyddodion hyn gan ddefnyddio'r technegau fflworoleuol, pelydr-x manylder uchel diweddaraf i chwilio am arwyddion cemegol y gellid eu defnyddio i ailadeiladu patrymau stormydd a thystiolaeth o newid amgylcheddol yn y gorffennol.

Cynnwys Cysylltiedig

Read More →
cyCY