Cylchlythyr

Cyflwyniad

Ar un adeg safai pentref wrth aber Harbwr Wexford, yn gwarchod y fynedfa, pysgota, ac yn achub pobl a ddrylliwyd ar y cloddiau tywod oddi ar y lan. Heddiw, mae adeiladau'r pentref hwn, a elwir yn Gaer Rosslare, wedi’u marcio gan waliau cerrig wedi malu, ar wasgar, a physt brics a phren sy'n dod i’r golwg ar lanw isel y gwanwyn yn unig, os yw’r tywod symudol yn caniatáu.

Golygfa o ochr Harbwr Wexford o'r tafod gyda thai'r sgwâr i'r dde a’r lanfa i'r chwith. O gasgliad Mary Hughes fel y dangosir yng Nghyfrol 2 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1987).
Golygfa o ochr Harbwr Wexford o'r tafod gyda thai'r sgwâr i'r dde a’r lanfa i'r chwith. O gasgliad Mary Hughes fel y dangosir yng Nghyfrol 2 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1987).

Ystyr Rosslare yw ‘pentir canol’ ac mae’r gaer yn enw’r pentref, sy’n gwahaniaethu rhyngddo a’r porthladd Ewropeaidd mwy adnabyddus i deithwyr a nwyddau 10km i’r de, yn cyfeirio at amddiffyniad yn erbyn cyrchoedd a farciwyd gyntaf ar fapiau o’r 16fedganrif. Roedd y cloddiau tywod yn yr harbwr ac oddi ar y lan yn ddigon sefydlog i alluogi i’r twyni a'r anheddiad hwn ddatblygu ar derfynfa tafod tywod 200m o led a 6km o hyd, a oedd yn cysylltu â'r tir mawr yn y de. Yn y 19 egfedganrif, roedd gan y pentref fwy na deugain o dai, peilotiaid, pwmp, ysgol, eglwys, gorsaf tollau a refeniw, goleudy, a gorsaf bad achub. Yn anffodus, nid yw bariau a thwyni tywod yn sefydlog am byth, ac roedd erydiad difrifol wedi ei wneud yn amhosibl byw ynddo erbyn y 1920au.

Y Siwrnai i Gaer Rosslare

Fis diwethaf, yn ystod llanw cyhydnos y gwanwyn, y dychwelodd tîm CHERISH i Gaer Rosslare. Roedd pedair blynedd bron ers ein hymweliad diwethaf ym mis Tachwedd 2017. Roeddem yn awyddus i weld sut roedd y safle wedi newid, a oedd nodweddion newydd wedi ymddangos, a monitro’r prosesau erydol sy'n effeithio ar yr adfeilion. Mae lluniau lloeren ar-lein yn dangos symudiadau tywod deinamig ar draws yr harbwr gydag ynysoedd bach a sianeli yn ymddangos ac yn diflannu.

Y Gwasanaethau Morol yn ein gollwng wrth y clawdd tywod ger aber yr harbwr.
Y Gwasanaethau Morol yn ein gollwng wrth y clawdd tywod ger aber yr harbwr.

Cyfarfu Gwasanaethau Morol Harbwr Wexford â ni yng Nghei Ferrybank ac aethom allan heibio’r Clawdd Balast, sydd bellach yn nodwedd segur ond yn ddigon pwysig i'n RIB ni a bar lleol gael eu henwi ar ei ôl. Teithiodd ein Ballast Bank ni yn araf rhwng y bwiau marcio’r sianel, weithiau ar gyflymder o dair filltir môr yn unig oherwydd y dyddodiad tywod diweddar. Dywedodd Aidan, ein capten, bod tywod yn symud yn arwain at orfod symud y bwiau yn aml a bod cychod mwy’n gorfod dod i mewn ar lanw uchel, yn enwedig pan oedd ganddynt lwyth llawn. Mae angen profiad a gwybodaeth leol i fordwyo’r sianel fas sy'n newid yn gyson: rhywbeth y byddai'r peilotiaid yng Nghaer Rosslare wedi gorfod ei wneud i longau masnach oedd yn ymweld.

Adnabod newid

Cawsom ein gollwng wrth ymyl bwi coch rhif 11, tua 700m i'r dwyrain o'r gaer, lle roedd silff y clawdd tywod yn ddigon serth i'r cwch fynd yn agos a dadlwytho ein hoffer. Wrth i ni agosáu at y pentref gwag, gan gerdded ar hyd y bar tywod cregynnog, roeddem yn meddwl bod pethau'n edrych yn wahanol - roeddem yn cofio tywod gweddol wastad yn arwain at y pentref. Fodd bynnag, heddiw roeddem ar far tywod oedd â darnau bach o laswellt yn ei safle uchaf, troellog. Roedd yn edrych i lawr ar y gaer lle gwnaethom sefydlu ein safle gweithredu (GPS wedi'i sefydlu ar gyfer lleoli helipad Cerbyd Awyr Heb Oruchwyliaeth ar gyfer ein drôn). Fe wnaethom sylwi hefyd bod clawdd tywod newydd wedi ffurfio tua'r môr o'r gaer.

Ein drôn a’r safle GPS ar y bar tywod gydag adfeilion Caer Rosslare yn y pellter.
Ein drôn a’r safle GPS ar y bar tywod gydag adfeilion Caer Rosslare yn y pellter.

Fe wnaethom gerdded i lawr ar hyd y tywod gwastad i gael archwilio gweddillion y pentref, ac i osod targedau ffotogrametrig ar gyfer y drôn y gellid eu harolygu gan ddefnyddio RTK GNSS i reoli'r ddaear yn fanwl gywir. Roedd morloi wedi ymgartrefu yn y pentref. Mae eu gwybodaeth am y sianeli a'r bwyd môr yn cynnal gweithgareddau’r peilotiaid a’r pysgotwyr oedd yn byw yma. Ymhen rhyw fis arall bydd eu rhai bach i’w gweld lle roedd plant y pentref yn nofio ac yn chwarae. Roeddent yn ffroeni a rhochian wrth i ni ddynesu cyn llithro i'r môr gan ein gwylio'n frwd o'r dŵr, yn aros i ni fynd. Cadarnhawyd ein hamheuon am y newidiadau wrth i ni sylweddoli bod llawer mwy o adfeilion yma. Roedd y pyst a'r adeiladau a ddaeth i’r golwg yn rhannol yn unig y tro diwethaf yn gliriach ac yn agored i'w dehongli. Roedd tonnau tywod gyda slefrod môr wedi dod i’r lan yn gorchuddio'r tywod gwastad, ac roedd sianeli’n parhau i lifo drwy'r pentref wrth i ddŵr yr harbwr barhau i wagio gan ein gorfodi ni i rydio.

Wrth gerdded tua'r de orllewin o'r bar tywod, daethom at y grŵp cyntaf o adfeilion. Fe wnaethom sylwi ar sylfeini a lloriau adeiladau posibl, er bod llinell anwastad eu waliau'n dangos bod ymsuddiant difrifol wedi digwydd. Hunllef i unrhyw berchennog tŷ! Mae’r ffaith bod gwymon gwyrdd a brown wedi ymgartrefu yma’n datgelu perygl iechyd llaith ynghyd â bod o dan ddŵr ar bob llanw gyda cherhyntau cryf. Mae hyn yn awgrymu bod yr adfeilion wedi bod yn y golwg uwchben y tywod am gyfnod hir gan alluogi i'r gwymon dyfu. Mae hyn yn fwy o syndod i ni gan fod ffotograffiaeth o'n hymweliad blaenorol yn cadarnhau bod clawdd tywod yn gorchuddio'r ardal hon bedair blynedd yn ôl. Mae llinell ddwbl o byst pren i'r dwyrain, a allai fod yn lanfa refeniw ar ochr yr harbwr, pan oedd y tafod tywod yn bodoli. I'r gogledd mae olion llithrfa garreg a phier. Gallai'r adeiladau hyn fod yn dŷ a storfa'r bad achub, a phostyn roced. Mae map Arolwg Ordnans 1903 yn dangos goleudy ger yr ardal yma.

Ardal ogledd ddwyreiniol yr adfeilion yng Nghaer Rosslare yn dangos sylfaen a llawr tŷ.
Ardal ogledd ddwyreiniol yr adfeilion yng Nghaer Rosslare yn dangos sylfaen a llawr tŷ.
Roedd ardal ogledd ddwyreiniol yr adfeilion yn cynnwys llithrfa a phier.
Roedd ardal ogledd ddwyreiniol yr adfeilion yn cynnwys llithrfa a phier.

Roedd rhaid i ni groesi sianel fas i gyrraedd yr ardal nesaf o adfeilion i'r de ddwyrain. Roeddem yn cofio’r ardal hon o'n hymweliad diwethaf ond roedd mwy yn y golwg heddiw. Roedd yn bosibl gweld simnai frics wedi dymchwel a dod o hyd i ddarnau o lechi to, glo a chrochenwaith crwn o'r tonnau. Efallai bod jar garreg oedd yn gyflawn bron a adferwyd gennym yma yn 2017 wedi bod ar gyfer jam neu bicls.

Simnai frics yn 2017 o’r ardal sgwâr.
Simnai frics yn 2017 o’r ardal sgwâr.
Jar storio garreg o Gaer Rosslare.
Jar storio garreg o Gaer Rosslare.

Gan mai hon yw'r ardal sydd yn y golwg fwyaf, mae'n haws ei dehongli o'n lluniau drôn. Roedd y gwynt yn 20 kmya ac roedd yn agos at fod yn rhy wyntog i'r drôn ond gan fod yr amser a’r cyfleoedd yn gyfyngedig i'r gaer fod yn y golwg, fe wnaethom benderfynu hedfan yn fuan ar ôl cyrraedd yn hytrach nag aros i’r gwynt ostegu. Roedd yn dangos bod yr ardal yn weddol sgwâr ei siâp felly mae'n debyg mai sgwâr y pentref oedd hwn - clwstwr o tua dwsin o dai a oedd yn cynnwys cartref y swyddogion refeniw a’u teuluoedd yn ogystal â'r eglwys.

Llun drôn o’r gaer yn 2017.
Llun drôn o’r gaer yn 2017.
Llun drôn o’r gaer yn 2021 isod yn dangos sgwâr pentref yn y blaendir.
Llun drôn o’r gaer yn 2021 isod yn dangos sgwâr pentref yn y blaendir.

Efallai bod y gwaith o adfer tir yn y 19fedeg ganrif yn yr harbwr a pheirianneg y pier yn Harbwr Rosslare wedi gwaethygu dirywiad y gaer, gan fod hyn wedi effeithio ar gerhyntau a dyddodiad gwaddodion. Nododd arolwg gan Sefydliad y Bad Achub yn 1915 bod y goleudy wedi cael ei danseilio a'i ddinistrio gan y môr mewn storm yn ystod y gaeaf blaenorol. Fe wnaethant ddisgrifio ymhellach bod y môr wedi bod yn 140 troedfedd tua'r môr o'r sgwâr yn 1840, ond roedd angen morglawdd bellach i amddiffyn yr adeiladau. Mae'r morglawdd carreg a choncrit hwn, er ei fod ar chwâl heddiw, yn siâp llinell bras o hyd gyda rhai troadau ar hyd ochr ddwyreiniol y sgwâr. Gwelir pier yn berpendicwlar i linell y morglawdd hwn.

Llun o sgwâr y pentref Tachwedd 2017.
Llun o sgwâr y pentref Tachwedd 2017.
Llun cymharol o sgwâr y pentref Medi 2021 – rydym yn gweld mwy o gerrig yn y golwg a thyfiant gwymon, yn ogystal â difrod i’r postyn marcio.
Llun cymharol o sgwâr y pentref Medi 2021 – rydym yn gweld mwy o gerrig yn y golwg a thyfiant gwymon, yn ogystal â difrod i’r postyn marcio.
Y morglawdd a’r pier ar ochr orllewinol y sgwâr yn 2017.
Y morglawdd a’r pier ar ochr orllewinol y sgwâr yn 2017.
Y morglawdd a’r pier ar ochr orllewinol y sgwâr uchod yn 2021 ac isod yn dangos gwymon brown yn hytrach na gwyrdd ar y safle.
Y morglawdd a’r pier ar ochr orllewinol y sgwâr uchod yn 2021 ac isod yn dangos gwymon brown yn hytrach na gwyrdd ar y safle.

Stormydd Nadolig 1924

Mae’r rhain yn edrych fel y pier a’r morglawdd ar yr ochr tua’r môr o’r sgwâr pan oedd pobl yn byw yn y pentref. O gasgliad Mary Hughes fel y dangosir yng Nghyfrol 2 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1987).
Mae’r rhain yn edrych fel y pier a’r morglawdd ar yr ochr tua’r môr o’r sgwâr pan oedd pobl yn byw yn y pentref. O gasgliad Mary Hughes fel y dangosir yng Nghyfrol 2 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1987).

Mae’r papurau newydd (sy’n cael eu cadw yn Llyfrgell Wexford) yn sôn am Noswyl Nadolig 1924 tan y bore wedyn ac yn cyfeirio at wynt de de orllewinol eithriadol gryf yn cyd-daro â llanw uchel ‘tair troedfedd yn uwch na’r llanw arferol’. Ar hyd y tafod, cafodd y bryniau tywod eu chwalu gan y môr, lefelwyd y cloddiau, trodd bryniau’n draethau, llifodd y môr o’r bae i mewn i’r harbwr mewn lle o’r enw Billy’s Gap, a dymchwelwyd tŷ a oedd eisoes wedi’i adael yn wag oherwydd yr erydiad yn gyfan gwbl bron. Am 8.30am roedd waliau'r tŷ peilot wedi cwympo wrth i donnau pwerus ymestyn dros y cloddiau a gorlifo’r lloriau isaf. Amlygodd asesiad peiriannydd o'r difrod bod y cyfathrebu dros y ffôn â gorsaf y bad achub wedi'i atal gan olygu ei bod yn anymarferol parhau. Adroddwyd hefyd bod gan Harbwr Wexford bedair mynedfa nawr gan fod tri bwlch yn y tafod tywod. Roedd y sylwadau’n crybwyll gostyngiad mwy graddol yn uchder Clawdd Dogger; roedd wedi bod yn chwe troedfedd uwchben y llanw uchel, yn gweithredu fel morglawdd yn amddiffyn y pentref.

Ardal yr orsaf peilot yn edrych i’r gogledd tuag at y tai ar y sgwâr yn y cefndir. Mae’r llun yn dangos y pwll tywod gyda’r môr wedi’i chwalu rhwng yr orsaf peilot a’r sgwâr. O gasgliad Larry Duggan fel y dangosir yng Nghyfrol 1 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1985).
Ardal yr orsaf peilot yn edrych i’r gogledd tuag at y tai ar y sgwâr yn y cefndir. Mae’r llun yn dangos y pwll tywod gyda’r môr wedi’i chwalu rhwng yr orsaf peilot a’r sgwâr. O gasgliad Larry Duggan fel y dangosir yng Nghyfrol 1 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1985).
Tŷ pren gyda simneiau brics wedi’i ddifrodi gan storm. Yr un ardal â’r llun blaenorol o’r orsaf peilot o bosibl uchod oherwydd deunyddiau tebyg. O gasgliad Larry Duggan fel y dangosir yng Nghyfrol 1 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1985).
Tŷ pren gyda simneiau brics wedi’i ddifrodi gan storm. Yr un ardal â’r llun blaenorol o’r orsaf peilot o bosibl uchod oherwydd deunyddiau tebyg. O gasgliad Larry Duggan fel y dangosir yng Nghyfrol 1 County Wexford in the Rare Oul’ Times gan Nicholas Furlong a John Hayes (1985).

Arolygu yn erbyn y llanw

O ble roeddem yn arolygu gallem weld tonnau'n torri dros nodwedd 200m i'r de orllewin, yn agos at y sianel fodern. Yn anffodus, ni allem ymweld oherwydd ei bod o dan ddŵr. Gallai'r rhain fod yn adfeilion tai neu'n ardal y Lanfa Peilot a'r Orsaf. Mae hyn yn dangos yr angen am fonitro parhaus wrth i fwy o nodweddion ddod i’r golwg.

Ar ôl ychydig oriau yn unig, roedd y llanw wedi troi a bu’n rhaid i ni bacio a dychwelyd i’r RIB a oedd wedi aros yn amyneddgar amdanom yn y sianel. Fe wnaethom dynnu rhai ffotograffau munud olaf ac adfer y marcwyr - roedd rhai ohonynt wedi eu gorchuddio eisoes gan y llanw yn codi.

Cofnodi lleoliad ein targedau wrth i'r môr ddychwelyd yn gyflym.
Cofnodi lleoliad ein targedau wrth i'r môr ddychwelyd yn gyflym.

Mae olion ac atgofion y gaer heddiw yn adrodd stori am gymuned forwrol brysur a chwaraeodd ran bwysig mewn achub bywydau a rheoli mynediad i Harbwr Wexford, ac a oedd hefyd yn pysgota ac yn hela adar gwyllt i wneud bywoliaeth. Roedd rhai pobl yn dod yma ar wyliau hefyd ac yn defnyddio'r gyrchfan fel lleoliad ar gyfer pysgota môr dwfn. Mae llawer o'r tai, y gaer o bosibl a hyd yn oed Tŵr Martello yr adroddwyd amdano, wedi’u gorchuddio o hyd gan y tywod. Pan fydd y llanw a'r tywod yn eu hamlygu, mae'r safle'n ein hatgoffa yn glir o bŵer y môr ac yn enghraifft o newid tirwedd oherwydd erydiad sy'n effeithio ar gymunedau. Mae’n sicr bod hyn wedi digwydd mewn sawl ardal yn Iwerddon dros y miloedd o flynyddoedd o fyw yn y wlad, ac ar hyd arfordiroedd yn fyd-eang. Fodd bynnag, wrth i lefel y môr godi, gyda mwy o wlybaniaeth, a’r stormydd difrifol a ragwelir gan newid yn yr hinsawdd, bydd llawer mwy o aneddiadau arfordirol yn cael eu heffeithio.

Yn ôl gartref rydym wedi dechrau cymharu hen ffotograffau a disgrifiadau o'r gaer â'r hyn a welsom yn ystod yr ymweliad â'r safle a'i gofnodi gyda drôn fel ein bod yn gallu dechrau dehongli'r adfeilion.
Yn ôl gartref rydym wedi dechrau cymharu hen ffotograffau a disgrifiadau o'r gaer â'r hyn a welsom yn ystod yr ymweliad â'r safle a'i gofnodi gyda drôn fel ein bod yn gallu dechrau dehongli'r adfeilion.

Cydnabyddiaeth

Diolch i Darina Tully am wybodaeth am y pentref, Gráinne Doran o Archifau Sir Wexford am adael i ni edrych drwy eu hen ffotograffau, a Chapten Gwasanaethau Morol Harbwr Wexford Phil Murphy ac Aidan Bates am fynd â ni yno. Fe wnaeth y disgrifiad o gynllun yr anheddiad ar wefan Cofio Bad Achub Rosslare helpu i ddehongli’r ardal roeddem wedi ei harchwilio.

Map Lleoliad

cyCY