Cylchlythyr

Ymchwil Archifol

Mae gan archifau amgueddfeydd, sefydliadau'r llywodraeth, llyfrgelloedd a chyrff ymchwil ddogfennau hanesyddol sy'n cynorthwyo gyda dadansoddi newid arfordirol. Maent hefyd yn caniatáu astudio pwysigrwydd y dreftadaeth sydd dan fygythiad drwy ddatgelu darganfyddiadau a digwyddiadau pwysig. Mae llawer o'r ffynonellau hyn yn dod ar gael i'r cyhoedd ar wefannau.

Mapiau Hanesyddol

Mae gan y Llyfrgell Brydeinig yn Llundain atlasau, mapiau a siartiau o harbyrau wedi’u llunio ar gyfer masnach ac amddiffyn. Mae ganddi hefyd luniau gan ymwelwyr a swyddogion trefi a chefn gwlad. Mae llawer o'r siartiau hanesyddol a chyfarwyddiadau hwylio o'r Morlys wedi symud i'r Llyfrgell Brydeinig ond mae rhai yn Taunton o hyd. Mae hyn yn cynnwys yr arolygon a luniwyd â llaw gan y morwyr. Mae siartiau yn aml yn cynnwys golygfeydd o’r môr o sut roedd yr arfordir yn edrych yn uniongyrchol i’r syrfewyr.

Mae gan yr Archifau Cenedlaethol yn Kew deitlau llongddrylliadau, llythyrau gan gapteiniaid am stormydd a pheryglon i longau o'r 17eg ganrif, ac am adeiladu amddiffynfeydd Napoleonig newydd, a gohebiaeth ynghylch gwella harbyrau. Mae gan Archifau Cenedlaethol Iwerddon ddatblygiadau harbwr tebyg, fel treillio Afon Boyne yn y 19eg ganrif a gafod wared ar rydau hynafol ond a oedd yn caniatáu mynediad i fyny'r afon i Drogheda.

Mae Llyfrgell Genedlaethol Iwerddon yn cynnwys cyfarwyddiadau peilota o amgylch yr arfordir. Mae gan Goleg y Drindod Dulyn a Choleg Prifysgol Dulyn lyfrgelloedd mapiau ac adnoddau ar-lein. Mae gan Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon archif dopograffig o ohebiaeth a disgrifiadau am ddarganfod arteffactau. Mae gan y Gwasanaeth Henebion Cenedlaethol lawer o gofnodion am safleoedd archaeolegol, gan gynnwys rhestr o longddrylliadau, gyda gwybodaeth am arolygon a gwaith cloddio. Mae hyn yn cynnwys arolygon o'r awyr a ffotograffau hŷn o henebion arfordirol i'w cymharu â'r safle heddiw.

Darluniau Hynafiaethol

Mae siartiau, darluniau a ffotograffau pellach yn cael eu harddangos gan amgueddfeydd fel yr Amgueddfeydd Morwrol Cenedlaethol yn Dunlaoghaire a Greenwich. Mae ganddynt hefyd arteffactau i'w cymharu â'r hyn a ganfuwyd yn yr arolygon arfordirol. Gall hyn arwain at ddeall llywio a defnyddio'r safleoedd arfordirol.

Golygfa hwylio o Draeth Annestown gyda phentir Woodstown ar y dde o Arolwg 1847 o Arfordir De Iwerddon rhwng Baeau Tramore a Dungarvan gan G. A Frazer (UKHO, L7194).
Golygfa hwylio o Draeth Annestown gyda phentir Woodstown ar y dde o Arolwg 1847 o Arfordir De Iwerddon rhwng Baeau Tramore a Dungarvan gan G. A Frazer (UKHO, L7194).
Mae gan Academi Frenhinol Iwerddon ac Arolwg Daearegol Iwerddon luniau a wnaed gan ddogfenwyr cynnar o'r arfordir fel Thomas Westropp a George Du Noyer. Daearegwr oedd Du Noyer yn peintio golygfeydd arfordirol yn y 19eg ganrif. Portreadodd Westropp lawer o geyrydd pentir tua throad y ganrif ddiwethaf.

Mae mwy o archifau lleol ar gyfer siroedd, trefi a harbyrau fel Dulyn Dinesig, Sir Dulyn, a Phorthladd Dulyn. Wedyn ceir archifau preifat, y gellir eu gweld gyda chaniatâd arbennig, fel Stad Woodhouse yn Stradbally, Sir Waterford.

Golygfa hwylio o fan glanio ar Great Saltee o arolwg 1847 o Ynysoedd Saltee a’r Arfordir cyfagos gan G. A. Frazer (UKHO, L6207).
Golygfa hwylio o fan glanio ar Great Saltee o arolwg 1847 o Ynysoedd Saltee a’r Arfordir cyfagos gan G. A. Frazer (UKHO, L6207).

Dogfennau Hanesyddol

Gall dogfennau hanesyddol ddarparu disgrifiadau manwl wedi'u dyddio'n fanwl gywir o arsylwadau tywydd. Gellir defnyddio'r rhain i ymestyn cofnodion o arsylwadau allweddol ac i gadarnhau a chynyddu hyder mewn archifau naturiol o amrywioldeb hinsawdd fel y rhai o gylchoedd coed neu waddodion. O ddiddordeb arbennig i CHERISH mae arsylwadau meteorolegol a geir mewn llyfrau log harbyrau, gwylwyr y glannau a goleudai, lle nodwyd darlleniadau am bwysedd, cyfeiriad y gwynt, glawiad a thymheredd sawl gwaith y dydd yn aml dros nifer o flynyddoedd. Mae llawer o ffynonellau eto i'w digideiddio a'u trawsgrifio i fformat y gellir ei ddefnyddio ar gyfer ymchwil hinsoddegol er bod ymdrech enfawr yn mynd rhagddi i achub data tywydd trwy fentrau gwyddoniaeth dinasyddion fel yr Old Weather Project a Weather Rescue. Ein nod yw adfer cofnodion o feysydd astudio prosiect CHERISH i'w dadansoddi a'u gwneud ar gael i'r gymuned wyddonol.
Mae tudalen agoriadol dyddiadur Joseph Jenkins o Drecefel, Tregaron yn Sir Aberteifi yn disgrifio ar ddydd Llun 7fed Ionawr 1839 'corwynt llwyr sy'n chwythu coed, toeau tai ac ati.' Achosodd storm y 6ed i’r 7fed o Ionawr 1839 golli bywyd enbyd a difrod yn Iwerddon ac mae’n cael ei chofio fel 'Noson y Gwynt Mawr'. Nid oes cymaint o gofnodion am ei heffeithiau yng Nghymru.
Mae tudalen agoriadol dyddiadur Joseph Jenkins o Drecefel, Tregaron yn Sir Aberteifi yn disgrifio ar ddydd Llun 7fed Ionawr 1839 'corwynt llwyr sy'n chwythu coed, toeau tai ac ati.' Achosodd storm y 6ed i’r 7fed o Ionawr 1839 golli bywyd enbyd a difrod yn Iwerddon ac mae’n cael ei chofio fel 'Noson y Gwynt Mawr'. Nid oes cymaint o gofnodion am ei heffeithiau yng Nghymru.

Mae ffynonellau archifol nid yn unig yn cyfrannu at lunio hanes hinsawdd a thywydd manwl ond hefyd yn darparu naratif dyfnach o brofiad unigolyn neu gymuned o dywydd eithafol. Yma gallwn edrych ar sut ymatebodd pobl i ddigwyddiadau penodol, pa mor barod oeddent a'r mathau o strategaethau ymdopi a fabwysiadwyd. Ceir cyfoeth o ddeunydd yn ein storfeydd cenedlaethol yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Archifau Cenedlaethol Iwerddon , yn ogystal â mewn nifer o archifau a llyfrgelloedd rhanbarthol. Mae aelodau tîm CHERISH wedi bod yn rhan o ddatblygu cronfa ddata (TEMPEST) o gofnodion naratif am eithafion tywydd hanesyddol ledled y DU fel rhan o'r prosiec Weather Extremesa ariennir gan yr AHRC. Byddwn yn adeiladu ar yr ymchwil hwn ac ymchwil blaenorol yn Iwerddon (e.e. Sweeney, 2002) drwy gasglu tystiolaeth am stormydd hanesyddol, llifogydd a newid arfordirol a’r effeithiau cysylltiedig o ystod o ffynonellau fel dyddiaduron a gohebiaeth bersonol; cofnodion teithio; adroddiadau papur newydd; llyfrau log; mapiau; siartiau a ffynonellau llenyddol.

Cynnwys Cysylltiedig

Other Activities

↑
cyCY
en_GBEN cyCY